Palm Sunday Sermon

Bible ca hi keimahte in study ka tuah lengmang  ve tikah ka hmuhmi  thil pakhat cu, Bible chung i Pathianbia hna  kha keimah minung sinak in hngalh  khawh le theih khawh kaa zuam tawn mi hi Bible nih a chim duhmi a sining taktak he cun a rak iralkah ngai tawn  timi hi a si.               Tahchun nakah, Matthew 24:36 chungah  Bawi Zisuh nih Amah a rat tthan  lainak (Second coming ) kong  he pehtlai  in a chimmi cu “Cu ni le cu caan cu zeitik ah dah a si lai ti kha  ahohmanh nih an hngal lo. Vancungmi  zong nih an hngal  lo. Fapa zong nih a hngal hlei lo, Pa lawnglawng nih a hngalh” timi   bia kha –Bawi  Zisuh  nih Amah chan lio i, Jewish wedding  ceremony  he pehtlai  in a rak chimmi a si  ti kha  ka hngalh lo tik ah cun, ziah! Bawi Zisuh cu Minung  tling zong a si i Pathian tling zong a si ko ah cun Amah rat lai caan hi a thei  lo taktak cu a si hnga maw. A theih ko lai. A theih ko ah cun hi bia hi zeibantuk sullam ngeih in dah a chim duhmi a si hnga:  ti bantuk  hna  khin ka ruat  tawn. Cu tikah ka minung sinak in a chuakmi  ruah nak  cu, minung  mit-hmuh ah cun ahmanmi a lo na-in, a taktak  ah cun, Bawi Zisuh nih a rak chim duhmi  asullam he cun zeihmanh aa sai lomi,. aa ralkah tukmi a rak si kha a ruah awk hmanh kai rak i hngal lo.

             A tu zongah  Bawi Zisuh  sunparnak  in Jerusalem  khua chung a rak luhnak kong  kha  Gospel  cauk pali nih an ttial tikah anmah nih an kan pekmi  message  tiang lawng kha theih a si. Kanmah nih kan hei  purh khawh  cem hmanh ah  Prophet  hna nih an rak chimmi bia a tlin nak hnga ding caah  hi bantuk in Laafate  citbu in Jerusalem  khua  chungah a rak luhnak hi a si, ti lawng a si hnga.Cu pinlei  thil asining le zeiruangahdah  hi  ni le hi caan thengte ah  Bawi Zisuh cu Laafate cit bu in Jerusalem  khua  chungah  cun a rak luh hnga  timi  asullam  taktak kha  ca reltu nih kan  thei  kho  ti lo. Cu tikah minung sinak in kan hei  ruahmi  kha  kan chim ttheu  tawn. Mitcaw Pungnaa  pali hna nih Sai cu an kut in cun  an tongh cio ve ko na-in  Sai a muisam taktak an chim khawh lo bantuk in a chim cu kan chim cio ko na-in Bawi Zisuh nih a tuahmi  le a chim duhmi  chungah khin kan lut kho  taktak cio ti lo. 
               A ngaingai ti ah cun Bawi Zisuh nih a zultu hna  sinah siseh  Isreal  mipi hna sinah  siseh  a cawnpiakmi  hna le a tuahmi thil vialte hna hi anmah Judah  miphun caah cun thil theih hleipi  khi a si lem lo. Zeitintiah kan theih cio bantuk in Judah nunphung hi cu a tlangpi in cun Pathian Thlarau lamhruainak in nunphung ser in a nungmi an si tikah Bawi Zisuh nih a rak cawnpiakmi hna le a rak tuahmi thil  vialte hna zong hi, cu nunphung  chung  in a tuahmi le a cawnpiakmi hna lawngte an si ko. Asinain Amah Bawi Zisuh kha Pathian sin in a rami  Pathian Fapa a si ti kha  an zumh khawh lo tikah Amah Bawi Zisuh nih a tuahmi  le a chimmi, a cawnpiakmi  hna cu an caah cun zeihmanh a sullam a um kho ve ti lo. Cu ruangah Bawi Zisuh nih, “Mit nan ngei ko na-in nan hmu kho lo, Hna nan ngei  ko na-in  nan thei kho lo (Marka 8:18) a rak ti  nak hna  kha a si.

           Cu bantuk in thil a um caah, Bawi Zisuh nih Laafate  cit bu in Jerusalem  khua  chung a rak luh lio zongah  Mipi cu “Hosanna, Bawipa min in a rami cu Pathian nih thlachuah pe ko seh” tiah a au zong  an au len ko. Cun  hi Mipi  nih hin Bawi Zisuh  nih a rak i citmi , satil a si komi Laafate  a  ratnak lam hmanh ah an ngeih chun an puan hna  phah piak tiangtiang  in thangtthatnak he  Bawipa  kha an rak don ko. Asinain  zeiruangah  dah  hi bantuk in an rak tuah hnga  timi  a sulam taktak  kha  anmah  mipi (kuu ttai)  hmanh nih an rak i  hngal  lemlo. Kha caan lio i Bawi Zisuh an rak donnak cu,Johan nih (Johan 12:18) a chim bantuk in,  a thihnak  hmanh nili  a si cangmi, thlan chungah an vui cangmi  Lazarus  kha  thihnak in a thawhter  tthanmi  ruangah le amah Bawi Zisuh kha hmuh  an duh ruangah an rak donmi  tukha a si. Cu caah  Israel mipi nih Bawi Zisuh sunparnak in a ratnak asullam an hngalh ruang an rak donnak kha a silo kan tinak cu a si. Zeitintiah cu hnu nili hnu ah Bawi Zisuh kha vailam ah that ko uh tiah  Pilate hmai ah a au  cuahmahmi  hna  cu  midang an si lo. Bawi Zisuh  a rak cawnglawmhmi  hi mipi  tthiam tthiam  kha an si ko caah a si.              Asiahcun  zeiruangahdah Bawi Zisuh cu Laafate citbu in Jerusalem  khua chungah  cun a rak luh hi a si hnga ?

           Exodus 12:3 ah cun, “A tu thla a ni hra ni ah hin, pa  pakhat nih (the house of their fathers) mahle inchungkhar  ca cio ah tuufa  pakhat  cio nan i thim lai” a ti  i Exodus 12: 6 ah cun “Kha tuufa  kha atu thla ni hleili ni (Nisan thla ni 14) tiang hi, nan i chiah hna lai i cu ni zanlei ah cun Israelmi vialte nih cu sa cu  nan thah lai” tiah Pathian nih Mose le Aaron  sin ah Lanhtak puai  zulhding phunglam a chimh hna. Hi caan lio ah hin Israel miphun caah Tlangbawi ngan kha Pathian nih a thim piak rih hna lo. Cu caah inn chungkhar pabik a simi nih tuufa thimnak nawl a ngei. Asinain  Exodus  28:1 ah cun “Aaron le a fapa hna cu ka tlangbawi rian a ttuantu ding an si” a ti caah  Pathian nih Amah ai awh in  Tlangbawi rian ttuan ding kha  nawl pek  a si  hnu ah cun, midang nih ttuan duhtuk zongah  ttuan khawh ti lo mi  rian a si. Aaron  thi le sa aa telmi  Aaron hrinthlak  (the line of Aaron ) lawnglawng nih ttuan khawh dingmi  rian a si cang. Cu caah Pathian sin raithawinak ding tuufa  poahpoah  cu Tlangbawi Ngan lawnglawng nih a thim khawh. Examine  a tuah khawh. Amah Tlangbawi  Ngan lawnglawng nih a tti  peuih (confirm) a tuah khawh. Asiahcun Bawi Zisuh  teh aho nih dah Pathian Tuufa a si ti kha Examine a tuah lai i confirm cu a tuah ne lai?

          Luke  1:5  ah cun “Zekhariah an timi Tlangbawi Ngan pakhat a um. Amah  a nupi  cu Aaron  hrinsor  a si”(Lai Bible nih Aaron hrisor a si timi  kha tlangbawi hrinthlak  a ti)  a timi kan hmuh. Tipilpetu Johan  nih Bawi Zisuh  cu Vawlei  sualnak a kalpitu Pathian Tuufa a si (Johan 1:29) tiah  a  phuan  tikah  hi bantuk in Pathian Tuufa   thim khawhnak  le phuan khawhnak (Qualification and authority) nawl  ngeih  dingah  cun  amah Tipilpetu  Johan hi Aaron hrisor a si hrimhrim a herh. Tipilpetu  Johan a nu le a pa cu Aaron hrinthlak (The line of Aaron ) an si caah Tipilpetu Johan cu  directly in Aaron hrinthlak (Desscendant  of  the Aaronic Priesthood ) a si i cu caah Tlangbawi Ngan  sinak  nawl  a ngei. Hi Tlangbawi  Ngan sinak (The lineage of the High Priest of Israel ) a ngeihmi  nih hin Johan 1:29 chung i kan hmuhmi, “Bawi Zisuh cu vawlei sualnak a kalpitu Pathian Tuufa,” a si tiah a rak  phuanmi  a bia kha  fakpi in a fehter.

        Lanhtak  puai  hrang i thah dingmi tuufa  hi Bethlehem khua  lei  in a rami  lawngte an si. Bethlehem khua i  a chuakmi tuufa  pawl  hi hma a ngeilomi  le dotlami  an si an ti. Behtlehem  hi  Jerusalem khua  in meng nga  hrawng  aa hlatnak hmun ah a ummi  khua a si. Bethlehem  timi hi  Hebrew  biafang  beit le lechem  Pahnih kawmh  in sakmi  khuamin a si. Asullam cu changreu inn (house of bread ) tinak a si. Bawi Zisuh nih a kalnak poah ah mipi hna sinah a chim lengmangmi  bia cu “Keimah hi vancung in a rami nunnak changreu ka si (John 6:35)”a ti. Prophet  Micah zong nih "Bethlehem  Ephrathat, nangmah cu Judahram chungah khua santlailo khua hmete na si ko  nain, nangmah chungin  Keimah caah Israel uktu cu a chuak lai (Micah 5:2)" tiah tuu cawng khua,  Bethlehem  khuate  khua  in Khamhtu  Bawi, Mssiah ( Nunnak changreu)  cu a chuak lai  a rak timi kha  a chuak taktak cang. Lanhtak tuufa (Passover lamb) zong kha  hi Bethlehem khua i a chuakmi  tuufa  lawng kha  raithawinak caah Tlangbawi ngan nih a thimmi  le a hmanmi  a si tikah, hi hmanthlak nih hin Bawi Zisuh cu Pathain Tuufa a sinak kha a van fian ter chinchin.             Tlangbawi Ngan nih Lanhtak tuufa  (Passover lamb ) kha a thim  hnu ah, Tuufa  kha  Jerusalem khua lei ah a van hruai.Jerusalem khua chung an luh tik ah the East Gate or the Golden Gate timi kutka in an lut. Jerusalem  khua chung  luhnak  kutka  hi  Nehemiah chan lio ah cun  11 a um i a tu ah cun kutka  pa sarih lawng hi an awn. Lanhtak tuufa  kha  East Gate  kutka in Tlangbawi Ngan nih a rak luhpimi  zong hi  anmah Israelmi nih cun Messiah a rat tikah cun  hi East Gate kutka  lei in a rak lut te lai tiah an zumh (Ezekiel 44:1-3) caah a si . Tlangbawi  Ngan nih Lanhtak tuufa  kha East Gate in a rak luhpi ni hi  Lanhtak puai  ni aa thawk hlan ni 4 a duh ni, Nisan thla ni 10 ni  ah a si.Hi Nisanthla  ni 10 ni te lawngah (Exodus 12:3 ) hin  Lanhtak tuufa  zong kha  hi East Gate in Jerusalem  khua chungah rak luhpi khawh a si. Tlangbawi  Ngan nih Lanhtak tuufa  kha Temple  lei  ah a van hruai tikah ah cun Jerusalem khua chung i a ummi  mipi hna le Lanhtak puai zawh ding i a rak rami hna nih khan  East  Gate  kutka in Temple tiang, kuhchuk hnah putbu in le Psalms hla 118:25-26 kha sakbu in "Hosanna , Kan sualnak a kalpitu Pathian tuufa  cu thangtthat si ko seh” tiah au pah bu khin an don.

        Bawi Zisuh zong Nisan thla ni 10 ni  thengte ah Laafate citbu in East Gate lei in a rak lut ve. Mahkha kha Matthai nih Zechariah 9:9 bia kha a van lak i, “zohhmanh, na siangpahrang  cu na sinah toidor te in Laa cungah i cit in a ra lio" tiah Bawi Zisuh cu Pathian Tuufa  sinak lawng in a ralo, Khamhtu  le Daihnak  Bawi  Messiah a sinak zong in a ra tiah a ti. Bawi Zisuh chan lio Judahmi  nih cun sianpahrang nih an pawng  kam khua le ram (neighboring country) hna ah chit ci yi (Mission of Peace )  in an kal an tlawn tikah Laa (donkey)  kha an i cit i an kal tawn. Asinani ram khat le ram khat  ral an i doh tikah cun rang kha an i cit tawn. Biathlam 19:11 ah cun "Van kha aa hung i rang raang pakhat ka hmuh. A cung i aa citmi cu a min ah Zumhawktlak (Faithful) le Ahmanmi (True) ti a si. Bia a ceih tikah  le ral a doh tikah dinnak in a ceih i a doh” a timi a um. Bawi Zisuh hi a voikhatnak ah cun  Khamhtu  le Daihnak Bawi  sinak  in Laafate kha  aa cit i hi vawlei ah a ra ko. Asinain a vuihnihnak a rat tikah cun rang kha an van i cit lai i hi vawlei pumpi  kha bia a ceihte lai.

         Bawi Zisuh, Eastern gate kutka  lei in a rak luhnak a sullam pahnih  in a um kho. Pakhatnak ah East gate kutka hi Bethany khua in Jerusalem khua chung  luhnak lam a si i hi caan lio ah khan Bawi Zisuh cu Bethany  khua  ah a rak cam i cu Khua lei in a rat caah khin a si. Pahnihnak  ah prophet Ezekiel sinah Bawipa nih a chimmi bia a um. Cu bia cu “Hmunthiang lenglei  kutka nichuahlei a hoihmi ah cun a hei ka kalpi tthan i kutka cu a rak i khar. Bawipa nih cun a ka thawh i “Hi kutka hi aa khar peng rih lai. Ahohmanh an lut lai lo.Zetintiah Bawipa, Israel  Pathian cu (hi kutka) a chung hin a luh caah aa khar peng ko lai (Ezekiel 44:1-2)”a timi a um ca zongah a si.

          Ezekiel  nih hika i a chim duhmi cu, nikhat khat ah cun Bawipa cu hi East gate kutka  in Jerusalem khua chungah a rak lutte lai. Cu a luh hnu  ah cun ahohmanh an luh tthan khawh ti nak hnga lo (kutka cu) khar (sealed up) a si cang lai a tinak a si. Bible nih a chim ningte in a si ah cun Bawipa cu Amah hrimhrim  kha  hi  the East Gate  in Jerusalem  khua chungah cun a luh a hau i cu hnu ah kutka zong  kha khar a hau hnga.

         Asiahcun Bawipa cu zeitikahdah hi East Gate kutka in cun a rak luh lai i East gate kutka zong cu khar a si te hnga?.

        Bible nih a chim ningte in le Bible bia  a tlinnak hnga (Luke 18:31-33, Matthai 20:17-19, Mark 10:32-34), Bawi Zisuh cu Laafate kha a van i cit i East Gate in Jerusalem khua chungah a rak luhnak  kha a si i, nihin ni ah cun cu East gate  zong cu ahohmanh  luh khawh a si tinak hnga lo khar (completely sealed up) a si ko cang. Zeitintiah cu East gate kutka hmai ah cun Muslim thlanmual a um caah a si. Amah Bawi Zisuh kha hi East gate kutka in a rak luh tthan hlanlo tiang  hi East gate kutka  cu khar a si peng  ko  rih lai.

        Tlangbawi  Ngan nih a van hruaimi Lanhtak Tuufa cu mizapi nih,hma a ngei maw ngeilo –dotlami a si maw a si lo, examine  an tuah  khawhnak  hnga Temple  luhnak (entrance) pawng ah khan  Nili  chung an hren  i an  chiah. Kan chim cang bantuk in, Bawi Zisuh zong  kha  Nisan thla ni 10 ni ah khan Jerusalem khua chungah cun a rak lut ve i cu a luh hnu  Nili  chung  kha Pharisees  hna  le Sanhedrin  Tlangbawi  hna  nih a sualnak kha an kawl (examine an tuah) ve. Bible nih cun “Pharisees  pawl cu an kal i Zisuh foihnak ding caah khan bia an kawl (Matthai 22:15)”a ti.Sihmanhselaw “Zisuh cu ahohmanh nih bia kaa khat hmanh an let kho lo i cu ni thawk cun ahohmanh nih bia an hal ngam ti lo (Matthai 22:46)” tiah a sualnak an hmuh khawh lo nak kha fiangte in a chim. Cun a tanglei, hi minung hna zong nih  Bawi Zisuh a sualnak an hmuh lo nak kha a tu bantuk in tehte an khan cio.     * Pilate nih Bawi Zisuh kha a sualnak a kawl hnu ah hi ti hin a chim, “Amah cu a sualnak zeihmnah ka hmu lo (Johan 19:4),”     *King Herod: nih bia a ceuh hnu ah tlangbawi  upa pawl kha le hruaitu hna le mi zapi kha a auh hna i, hi  pa hi ka sinah nan ratpi i mizapi kha a pingah a hruai hna nan ti. A tu cu amah kha nan hmaiah ka kher i thil  tthalo a thuah tiah nan puhmi vialte kha pakhat hmanh a tuah tiah ka hmu kho lo (Luka 23:13-15)” tiah sualnak pakhat hmanh a hmulo nak kha  tehte a khan.    *Annas:Amah hi Tlangbawi ngan a nupi i a pa a si, Bawi Zisuh a sualnak kha a hmu ve lo i  bia ceuh awk a theihlo caah Bible nih “Annas nih khan Tlangbawi Ngan sinah khan a hei kuat (Johan 18:24)”a ti ve.    *Caiaphas: Tlangbawi  Ngan a si. Amah zong nih Bawi Zisuh a sualnak kha a hmulo. Cu caah bia ceih awk a hngallo i, “I kalpi u law nan phung ning in va ceih ko ngat u (Johan 18:31),”a rak ti ko hna.   *Judas: Bawi Zisuh a zultu lakah pakhat a si ve. Bawi Zisuh kha kum thum chung a sualnak a kawlmipa a si  i hi pa nih Bawi Zisuh kha hi ti hin tehte a khan, “A sual lomi thihnak ka phakter kha ka sual (Matthai 27:4),”        *The centurion: Roman ralbawi a si,A mah nih tehte a khanmi cu, “A taktak ah cun hi mi hi Pathian Fafapa a si hrimhrim ko (Matthai 27:54),”a ti ve.      *Mifirpa: Bawi Zisuh he vailam ah an thah mipa a si, amah nih a thih lai te ah “Kannih ca i biakhiahnak an tuahmi cu ahmanmi a si, zeicahtiah kan tuahmi ruangah kan hmuh awk a simi kha kan hmuh, sihmanhselaw anih hi cu  tthatlonak zeihmanh a tuah lo (Luke 23:42)” tiah a cah laite ah bia a phuan ve.      

  Bawi Zisuh an tlaih lai zan ah khan Bawi Zisuh le a zultu hna cu Gethsemane  dum  ah  an kal.  Cuka  hmunah  Bawi Zisuh thla a camnak kha  Luke 22:42 nih a chimmi cu “Ka Pa na hna a tlak ahcun  hi hrai hi ka tthial piak ko. Sihmanhselaw keimah nawl si loin nangmah nawl si ko seh” a ti i verse 44 ah cun “Lungthin fak ngai in thla a cam i a thlan cu vawlei ah thi dor bantuk in a tla” a ti.           Hi Bible verse chirhchan  in sermon  ka theih  tawnnmi cu, Bawi Zisuh cu minung a si vee ko caah thih hi a rak ttih ngai ve ko  i, cu caah hi hrai  (vailam cung thihnak a si tiah an ruah) hi ka tthial piak ko sawh tiah thla a camnak  hi a si an ti. Cu  bantuk cun a si taktak  hnga maw?         Bawi Zisuh nih Amah a zummi hna  taksa thihnak kha  thihnak a si a ti ballo (Johan 11:11, 1 Cor 15:51).Amah a zumlomi  hna tu  kha mithi a ti hna (Matthai 8:22). Cu ca ah Bawi Zisuh ca ah cun  (minung nih kan ruah bantuk in) taksa thihnak hi thih a si lo. Pum pakhat  chungin pum pakhat chungah  vai tthial  bantuk sawhsawh khi a si ko.Zeitintiah  kan thlarau nih a um hnawhmi  a tu kan  takpum hi cu thlaam (temporary dweling) lawng a si i, hi a thu a man khomi  kanpum  yayi tay  hin  a thu a man kho tilomi, zungzal a hmunmi  (Bawi Zisuh nih a ngeihmi Thlaraupum  bantuk in) thlaraupum  ah thlen kan si te lai (Luke 24:39,1 Cor 15:51-54). Cu caah Bawi Zisuh ca ah cun, taksa thihnak  hi thih a si lo ah cun “Bawi Zisuh zong nih  thih  hi a ttih ve ko” timi cawnpiaknak hi  ahman kan ti kho hnga maw?           Cun, “Mah himnak lawng a ruatmi cu a nunnak kha a sung lai, sihmanhselaw “Keimah ruangah ” a nunnak a sungmi cu khamhnak kha a hmuh lai (Luke 9:24 ) a timi te hna, “Mi Fapa ruangah mi nih an i huat hna i  an i hlawt hna i an in serhsat hna i mitthalo an in ti hna tikah cun i lawm u law a lam in lam uh (Luke 6:22)” a timi te hna, cun, "pum cu a that kho nain a hnu ah zeihmanh a tuah kho lomi hna kha va ttih hlah uh (Luke 12:4)” tiah Amah kan zumh ruangah cu bantuk thihnak  te hna, serhsatank te hna kan hmuh kan tontik zongah  ttih lo te in lawmhnak he a lam hmanh  va lam ding in forh fial ttung i, Amah  Bawi Zisuh vial nih thihnak  van in lai taktak tikah, cu thih  ttih ruang hna  i, ka pa.. hi hraite hi ka tthial piak ko sawh a timi a si ko ah cun, ruat hmanh law, Bawi Zisuh cu zumh awk a tlak ti ne hnga maw? Biak a phu ti hnga maw? Cu ti a si ah cun Bawi Zisuh cu midepde ah cun pei kan canter ko ne lai cu..         

  The founders of Western Philosophy  pakhat a si mi, Socrates (469-399 B.C.E) cu mino hna kha a pingah a hruai hna, a cawnpiak hna tiah, sual an phawt  i, cu ruangah   biaceihbu  (hi biaceihbu  Jury ah hin member 500 an um)  nih hemlock  (a poisonous  liquid ) an timi thihsi  an dinter. Thihsi  a din hlan ah thong  chungah an chiah. Cu lio ah amah a hoipa  Crito nih thong cawngtu hna kha thuhnawh a pek hna i  Socrates  kha thongchung in zaamding in khua a khan piak. Asinain amah Socrates nih a duhlo. Zeitintiah amah nih a cawnpiakmi  cawnpiaknak  hi cu ahmanmi  (morally right zong in ) a si a ti i  an pekmi  thihsi tukha  amah a zultu (followers) hna  hmaiah lung cawl canghnak um hin lo te in a din i a thi ko.           Polycarp  ( 70-155 AD-bishop of Smyrna or Izmir) an timi pa cu Bawi  Zisuh a zumh ruangah biaceihbawi  hmaiah an chuahpi ve. Biaceihbawi  nih Zisuh Khrih kha na hlawt i Ceasar is Lord na ti ah cun kan luatter lai a ti. Asinain Polycarp nih biaceihbawi  kha “Keimah ka pum kha  mei  in na ka khangh  i nazi pakhat  hrawng a rauh hnu ah cun mei cu a daite ko lai, asinain nang mah nih na hngalhlomi  cu a ra liomi mei- in- bia ceihnak (the fire of the coming judment )  kha a si, ka cung i tuah na duhmi kha tuah zawkzawk ko,” tiah ralttha ngai in thihnak kha  a in ko.        

  1555 kum ah England ram  Oxford  khua ah Nicholas Ridley le Hugh Latimer cu Bawi Zisuh an rak zumh ruangah hri in an ttem hna i mei  in an khangh hna.An ke lei khin mei kha an van khangh  hmasa  hna  i, cu lio ah Latimer nih ahoipa  Ridley cu, “Master Ridley, Nihin ni ah Englangram cu nangmah le keimah hmanhgin Pathian dawt nak  mei  kha  muihnak chungah pha zawng dai van bantuk in kan vaan lai” tiah thihnak kha hmai panhte in an in ko.         

  Hi bantuk in minung  sawhsawh a sikomi  hna hmanh nih anmah le an zumhnak ah cun ralttha ngai  in thih kha an rak ngamh  cio ko. Midang cu van chimlo Pathian a zumlomi  Socrates  hmanh nih a hman tiah amah pumpak in aa tlaihmi a zumhnak ah cun (minung  sinak in a chuakmi  ruahnak a dirpimi va si ko hmanhselaw) lungpi  bantuk in fektthup in an dir ko.               

Cu caah  ruah setmat ah cun Amah Bawi Zisuh nih a in a tuarmi nak hmanh in Amah a zultu hna le Amah a zumtu hna nih nihin ni tiang an tuarmi le an in mi hi a fak hmanh a fak deuh  lai.           

Rom ralkap nih Bawi  Zisuh an tuknak hi Bible nih  vuizeizat ti kha a chimlo na in Bible lei mifim hna nih voi 39 in an tuk ti a si. Fung in tuk timi hi Rom uknak phung a si lo, Judah phung ningte a si ko (Deutronomy 25:3). Judah phungah hin voi 40 le a cung an tuk hna i an thih ah cun a tumipa kha  thihdan pek khawh a si. Cu ca ah Paul nih voi 40 tuk ding kha voi khat zuk in voi 39 an ka tuk a ti nak kha a si. Paul cu voi 39 tuk timi  kha  voinga a  in (2 Cor11:24). Cu caah 39x5=195 a si i, Lung in an chehnak, Fung in an tuknak, Thongah an tlak i tihal le rawl ttam in taklawng hna  an chiah i, an hremnak  tehna,  ti bantuk hna  chimrel rih lo in, Paul nih a rak intuarmi  tuknak hi, Bawi Zisuh an tukmi  nak hmanh in letli in a tam deuh, a in deuh, a tuar deuh, a fak deuh. Minung a simi poah nih thih cu kan ttih dih ko. Asinain Paul nih cun thih hi a ttih lo. Zeitintiah zungzal a nungmi  Bawi Zisuh Khrih kha  a hmuh cang ca ah a si. Cu caah  thih hi a ttih lo lawlaw, a ttih lo lawng hmanh si lo in, amah Paul ca ah cun thih hi  a Miak tuk a ti (Filipi 1:21-22), a nun nak pek tiang in amah a dawmi Zisuh Khrih ca ah thih cu a sunglawi  bikmi  laksawng bantuk in a hmuh.        Hi bantuk in minung menmen  a siko mi hna hmanh nih an tuar khawhmi  le an in khawhmi  kha, “an ka thah lai i nithum ni ah  nun nak ah ka tho tthan lai (Luke 18-33)” tiah  fiangte in aa theih ko  cangmi le, “ Vawlei  cu ka tei cang (Johan 16:33)” tiah thihnak hmanh a tei cangmi,  Van Bawi Fapa Bawi Zisuh nih zeiruang ko ah dah  hi tluk lawmlam  in amah le amah i uk khawh  tilo dengmang tiangtiang in lungkuai le lungsivang  in a um hi a si hnga? Zeiruang ko ah dah a thlan hmanh  thi bantuk a can tiang in thla a rak cammi hi a si hnga? Zei ruang ko ah dah Vanmi  hna tiang  nih a  van hnemhmi  hi a si hnga  (Luke 22:43)?          

Hika ah hin a fiang ngai mi pakhat cu, Bawi Zisuh a zultu hna le Amah a zummi  hna nih Amah Bawi Zisuh an rak zumh ruangah martar in thihnak fakbik a rak ingmi  hna ahohmanh nih hngalh khawh lo dingmi  thil pakhat khat kha Bawi Zisuh nih a rak hmuh ca ah a si.Cu a hmuhmi cu taksa lei hremnak le taksa lei thihnak  varal pinleipi ah a ummi,  taksa minung nih hngalh khawh  lomi “Pathian thinhun nak hrai,” kha a si. Kha hrai Pathian thin hunnak hrai kha  Bawi Zisuh nih “Ka lak piak ko” tiah Pathian sinah thla a cam hnawhmi  kha a si. Hebrew Bible nih cun “Hrai” timi hi  sualnak in a khatmi minung hna cungah  a tlungmi Pathian thin hun biaceihnak kha  tahchunnak  in an hmanmi  a si.

         Psalm  75:6-10 ah ca ttialtu nih Pathian thinhunnak hrai timi kha hi ti hin a ttial“Bawipa kut ah hrai pakhat a um, a chungah cawh ciami (kawl  Bible nih, siphun khat a timi ) misurhangsen in a khat. Cu misurhangsen kha a thlet i mitthalo vialte a dinter hna" a ti. Isaiah nih cun “Bawipa thinhunnak hrai a ding cangmi Jerusalem (Isaiah 51:17) a ti i, Issaiah 52:22 ah cun, “Ttihphannak hrai, Keimah ka thinhun nak hrai”a ti. Biathlam chungah cun “Sahrang le a milem a bia i a hmelchunhnak  kha a cal ah siseh a kut ah siseh a ngehimi  poah nih cun “Pathian thinhun nak hrai” chungah aa rawnmi Pathian thinhun nak misurhang kha a dinte lai” timi a um.       Cu caah Bawi Zisuh nih, “hi hrai “ a ti tikah Pathian thinhun nak hrai kha a chimmi a si i,.. kha Pathian thinhun nak hrai kha ka lak piak ko a timi kha a si. Bawi Zisuh nih hi bia a chimmi hi Gethsemane dum chung i thla a cam lio ah a chimmi a si. Hi caan lio ah hin,hi vawlei  sualnakpi  kha Bawi Zisuh cungah van khinh (transferrd) cang sehlaw ,cu ruangah Pathian thinhunnak  (the Wrath of God) zong hi, Bawi Zisuh cungah a rak tlungmi sisehlaw a dawh  ngai. Zeitintiah hi thla a cam lio ah a thlan ah  thisen bantuk a chuakmi  le vanmi hna nih an van hnemh timi, Bible nih a chimmi  hi,zeidang dang  ruangah silo in, hi ruang cem ah a si ko lai.

        Cun hi bantuk in Vanmi  hna tiang nih an van hnemhmi  le a thlan ah thidor bantuk tiang a cuakmi nih hin,Bawi Zisuh nih nganfahnak  hi zeitlukindah a rak in i a rak tuar cang timi kha Dr. Luke nih langhter a duh ca zongah a van ttial hnawh chanmi  a si ko lai. Alexander Metherell, M.D.,PH.D  nih cun hi  bantuk nganfahnak hi “hematidrosis" a si a ti i, thinlung lei nganfahnak  (psychological stress ) ruangah  a cangmi  le a chuakmi thil a si a ti (The Case for Christ by Lee Strobel ).           

  Dr. Alexander Metherell nih a chimmi bantuk a si ah cun, Bawi Zisuh nih a rak intuarmi nganfahnak hi  thih ttih ruangah le hremnak le sertsatnak hna  ttihphan ruangah a chuakmi  thil silo in dawtnak  ruangah  a  chuakmi  nganfahnak a si deuh. Zeitintiah  Fapa, a  rak  daw  tukmi  Apa nih a cungah (Bawi Zisuh cungah ) misual  hmuh in a hmuh i, a fa sinak in a hlawt  tikah Fapa, Bawi Zisuh nih a celh ti lo, a ing kho ti lo, a tuar zia zong a thiam ti lo. Cu ruang ah cun a si ko lai, vailam cung i thi he hma he aa ciah liopi, a thih lai te hmanh ah “Ka Pathian ka Pathian zeicahdah na  hlawt (Mark 15:34,,Psalms 22:1) tiah thinlung  kehkuai  lakin a au hnawhmi  kha  a si. A au hnawh  kan ti tikah, a aw hmanh hi a thangpi  in a chuak kho lai ka zumlo, zeicatiah  Amah Bawi Zisuh an hremnak, an tuknak le an serhsatnak chimlo in, Gethsemane dum ah Bawi Zisuh kha an tlaih i, Annas  sin ah an kalpi nak thawk  khin Vailam cung ah hi  bia a chim tiang minute  pakhat hmanh aa din kho rih lo, aa hngilh kho rihlo. Ti le rawl zong zeihmanh a  ei a ding rih fawn lo ti hi a fiang. Cu ca ah cun a si ko lai Psalms ca ttialtu nih hi kong hi hi ti hin a rak chim “Ka thazang cu aa cheumi  belkuai  bantuk in a ro in a ro" (Psalms 22:15) a ti. Chim duhmi cu minung taksa nih in tuar khawh dingmi  ri khi a lawnh cang. Cu ca ah hi bia a chim tikah hin a ngeih chunte a thazang  um ek  in a van i  hrim hnu  i  a chimmi a si ko lai.        

Cun hika i Lai Bible nih “na ka kaltak” a timi kha  Kawl Bible nih cun  “sunh pit ” a ti i hnawmtam  bantuk in hnawmhmun  ah hei hlawnh  khi a chim duh deuhmi  a  si. Pathian nih Bawi Zisuh kha  hnawmtam  bantuk in  sinak hrimhrim in fih a nungmi  misualmi  hna  sinah (the heinous nature of sinner)  khan a hei hlawnh (sunh pit) ti khi a si ko. Pslams  ca ttialtu nih cun, “Leidip lak i hung  thi dingah na ka kaltak" (Psalms 22:15) a ti ve.         Cun “Ka Pathian ka Pathian zeicadah na ka hlawt” tiah Bawi Zisuh nih hi bia a chim lio ah hin, a ngai ngai ti ah cun nangmah le keimah nih kan in hnga dingmi  Pathian bia ceihnak kha  a in tuar liopi zong a si. Pathian thinhunnak  hrai  a din lio pi zong a si. Phun dang in kan chim ah cun Pathian nih Afapa  Bawi Zisuh kha a hlawt, a sunh pit . Zeitintiah nangmah le keimah  kha zeitikhmanhah  hlawt  kan si nak hnga  lo ca ah. Pathian nih Afapa Bawi Zisuh  kha bia a ceih zeitintiah  nangmah le keimah kha zeitikhmanhah  Amah Pathian bia ceihnak kha kan in tinak hnga lo ca ah.       

A ngaingai ti ah cun Bawi Zisuh nih a rak in tuarmi hi nganfahnak hi zeitlukindah a fah i a har ti hi cu taksa  minung nih cun kan thei thlu lai lo. Zeitintiah hi nganfahnak hi taksa lei nganfahnak (physical  suffering ) si lo in, Thlarau lei nganfahnak (Spiritual  suffering) a si ca ah a si. David siangpahrang nih cun Bawi Zisuh nih a intuar te lai dingmi nganfahnak kha “Keimah (My blood life ) kha ti bantuk in an ka thlet. Ka thinlung cu khuailul  bantuk a si i, ka chungah a chum in aa chum" (Psalms 22:14) tiah a rak hmuh chung cang. Hika i Lai Bible nih “a tiimi” a timi kha, Kawl  ah cun a timi sawsawh  a si lo, akhalmi  khuailul  kha, meisa lakah van chumh  tik i a sami  bantuk in thinlungah a kang in a kangmi  khi a chim duh deuh mi a si.         Nili a rauh hnu  Nisan thla 14 ni ah cun Temple luhnak pawng i an hrenmi Lanhtak Tufa kha thah  awk ah  an hruai i, biaktthengki  ah an hren (Psalm 118:27). Lai Bible ah cun hi Psalm 118:27 nih a chimmi  “Zit ttin zan a kawng  (Tuufa ) ko zitpalin ucu (Biaktthengki  ) hngaih cuu (hri ) hnih chi ciah lawh “timi kha a telh lo) Hi caan lio ah hin Bawi Zisuh cu Ralkap hna nih an tuk an velh i a lu ah hling luchin an rak chinh lio kha a si.        

Matthai  nih kha  hmantlak kha hi ti hin a langhter, “A puan kha an phoih i  puansen an aih.Hling nge in bawi luchin kha an phiar i a lu ah an chinh.A orhlei kut ah fung an put ter. Cun a hmaiah an kun i an cawhdeh i “Judah singpahrang cu saupi nung ko seh” tiah capo an saih i an nihsawh, cil an chak i fung cu an chuh i a lu ah khan an tuk nak" (Matthai 27:29-30)a ti.        Cu hnu ah  vailamtahnak  i thah awk ah Golgatha ah an kalpi. Hi hmanthlak  hi Isaiah nih cun “Thah awkah an kalpimi tuufa bantuk in awn au lo tein a um (Isaiah 53:7) tiah Bawi Zisuh a chuah hlan kum 700 liopi ah khan  a rak hmuh diam cangmi kha a si. Golgatha  hi Jerusalem khua  leng ah a ummi  hmun a si i kha  lio Temple (Biakinn ) a umnak hmun he khin an i hlat tuk lo. Vailam cungah Bawi Zisuh an tah caan hi zingka nazi 9:00 a si  i a thih hi zanlei nazi 3:00 a si tiah Bible nih a ttih a ciah in a chim. Hi bantuk in Bible nih Bawi Zisuh a thihnak hi hi  caan le hi nazi  thengte a si tiah  a ttih a ciah in an chim hnawh chanmi  zong hi zeidang ruangah si lo in hi caan le hi nazi 3:00 p.m. lio te ah hin Lanhtak tuufa  zong kha Tlangbawi Ngan nih raithawinak a tuah kha aa lim i, tuukawngki  muko  a van tum lio caan le a nazi thengte a si ti kha langhter an duh ca ah a si ko. Hi bantuk in  Lanhtak tuufa  raithawinak a dih le cangka in Tlangbawi ngan cu Temple an  kulhnak  an chon mi  vampang a cung bik i nichuah-thlanglei  a ki ah khin a va dir lai i tuukawngki  in tuah mi muko kha a tum. Tuukawngki  an tumnak a sullam zong  cu Exodus 19:16-19 nih a chimmi  kha phunglam bantuk in an van zulhmi  kha a si. Chim duhmi cu Pathian aw cu muko tummi aw phun khin a mi Isrealmi hna sinah a ra tiah an zumh ca ah a si. Cu caah Tlangbawi Ngan nih a tummi muko aw thawng an theih tikah Lanhtak tuufa  raithawinak cu tlingte in tuahpiah  a si cang, aa lim cang, nunak  cu a him cang  tiah Pathian nih thawng a van thanh bantuk in an zumh.      


Bawi Zisuh zong nih a thih laite ah “aa lim cang (Johan 19:30)” a ti ve. Johan nih cun “aa lim cang” ti lawng kha a chim i a nazi le a caan kha a chim lo, a dang  Gospel  cauk zong nih aa limcang timi biafang an telh lo nain, Bawi Zisuh, a thih laite i a dang bia a chimmi  an van langhtermi  hi nazi 3:00 p.m. a si tiah fiangte in an chim. Cu ca ah  Johan nih a caan kha a chimlo nain,Bawi Zisuh nih “aa lim cang”  tiah a rak chimmi  hi, nazi 3:00 p.m. ah a si ti cu a fiang ko. Bawi Zisuh nih hi bia a chim tikah hin Amah Bawi Zisuh vailam an tahnak hmun Golgatha he aa hlat lo mi, Lanhtak tuufa  rai an thawinak Temple lei in a rami, Tlangbawi Ngan nih a van tummi  muko thawng kha a van theih  ca ah a si. Hi muko thawng hi minung nih an tummi  a si ko nain, Amah Bawi Zisuh ca ah cun a Pa Pathian aw a si. Zeitintiah hi “muko thawng ”nih  langhter a duhmi cu Lanhtak tuufa  raithawinak aa lim cang ti a si ko i, cu bantuk in mi vialte nih zumhnak  thawng in, zungzal nunnak an ngeih khawh  nak hnga, Pathian Tuufa  Bawi Zisuh (Johan  1:29) nih vailam cung i a tuahmi,  hi raithawinak  zong hi, tlingte in tuahpiak a si cang, aa lim cang, a dih cang tiah hi muko hmang in Pathian nih a van thanhmi  (declaring  a tuahmi) a si ti kha Bawi Zisuh nih “aa lim cang,” tiah a van nawlh tthanmi, a van chim chin mi khi a si.

          Cun Vailam cung i Bawi Zisuh a thih lio caante ah khan Temple chung  zongah khuaruahhar  a cang mi  thil a um. Matthai  nih hi ti hin ca in record  a rak tuah, “Zisuh cu fakpi in a au tthan i a cat colh. Khi tikah Biakinn (Temple)  chung puanzar  kha a lu in a taw  tiang aa cheu. Vawlei  kha aa hnin, lung  kha an i cheu" (Matthai 27:50-51) a ti. Bawi Zisuh chan in nihin ni tiang hmanh ah hin Judah inchunkhar pabik (Jewish father) a simi nih a fater (fa upa bik) a thih a si ah cun a ngaihchiaknak langhter nak ah a aihmi a puan kha a thleh tawn. Bawi Zisuh cu Pathian Fater a si (Colossians 1:15 ) Fapa ngeihchunte zong a si (Johan 3:16). Fapa ngeih chun a thih  ca ah  Pathian zong  a lung a kuai, a ngeih a chia ve. Cu caah a puan a simi Temple chung i a thiangmi hmun le a thiang bikmi hmun an danak puanzarpi  kha a thleh ve. Josephus (first century Jewish historian ) nih cun, hi Biakinn puanzar hi a sau  pe 60, a kau  pe 30  a si i, lehmah  4 a chah  mi a si. Rang pahnih nih hnuk hna seh law an hnuk kho lai lo a ti.        Pathian  nih a puanzar thleh tiangtiang  in, a rak intuarmi  hi nganfahnak hi  aho hrangah hme a si hnga, aho ca ah hme a si hnga, Bible nih cun “Kan nih cu misual kan si ko rih lio ah hin Khrih cu kan ca ah a thi (hi a thihnak nih hin ) Pathian nih kanmah kha zeitluk in dah a kan dawt ti kha fiangte in a langhter (Romans 5:8)” tiah Pathian a lung a kuaimi hi nangmah le keimah a kan dawt ca ah a si a ti. Hlawm awk a tlak lomi nangmah  le keimah kha Pathian nih a kan dawt lo ah cun Afapa ngei h chunte cu thither a siang hnga maw.?  Dawtnak timi cu a cohlangtu ca ah cun free Gift a si ko nain a petu ca ah cun man a um zungzal.Sacrifice a um zungazl. Nganfahnak a um zungzal. Hlaphuah minthang a simi Oscar Hammerstein  nih a thih laite ah Broadway musical star Mary Martin sinah a ttialmi cabite ah cun, “A bell’s not a bell till you ring it. A song’s not song till you sing it. Love in your heart is not put there to stay. Love isn’t love till you give it a way.” 

    
     Nandar pa      240-482-8792

            
                    Nandar pa      240-482-8792      August 9, 2012           

Thiangthlarau Baptisma      

  Chariamatics (Thlarau laksawng a zummi) ciocio zong ah Thiang Thlarau Baptisma he pehtlai in hmuhning le ruahning zong hi an i lo cio lo. A bikin Thiang Thlarau co le co lo kongah hmuhning le zumhning zong cu a phunphun in a um ve hoi. Cuhna lakah a biapi mi cu phunhnih in chim khawh an si ; 1)     Thiangthlarau baptisma cu Bawi Zisuh Khrih kan zumh le cangka in kan hmuhcolh ko timi le 2)     Thian Thlarau Baptisma cu Bawi Zisuh Khrih kan zumh le cangka in hmuh colh khawh zong a si i hmuh colh khawhlo zong a si ko timi ruahnak le zumhnak hna hi an si.  



Ruahnak # 1 Nak        

 The Holy Spirit timi cauk chungah Billy Graham nih a chimmi cu, “Since the baptism with the Sprit occurs at tha time of regeneration, Christians are never told in Scripture to seek it, a ti i, a van peh tthanmi cu, “No interval of time falls between regeneration and baptism with the Spirit. The moment we received Jesus Christ as Lord and Savior We received the Holy Spirit” tiah a ti.       A chim duhmi cu, Thiang Thlrau Baptisma cu kan rak hrinthar thawkin a cangmi a si. Bible chungah Khrihfa hna kha Thlarau Baptisma va kawl uh an kan ti bal lo. Hrinthannak le Thlarau Baptisma karlak ah caan an i dannak a um fawn lo. Zisuh Khrih kha Bawi le Khamhtu ah kan cohlan le cangka in Thiang Thlarau kha kan hmuh colh ve ko a ti.       Hi cawnpiaknak le zumhnak hi vawlei cung Baptist Khrihfabu nih a kalpimi zumhnak a si. A bikin Laimi Baptist Khrihfabu nih kan i tlaihmi kan zumhning a si.   

Ruahnak # 2 Nak      

Hika ah hin, van chim hmasa ka duhmi cu “baptized” timi biafang hi a si. Laimi kan ca ahcun hi baptized biafang hi cu kan nuhrin holh bantukte in kan theihmi a si. Kan theih cio bantukin hi baptize hi Greek biafang baptizo in a rami a si i a sullam cu mi pakhat khat cungah, thil pakhat khat nih maw, asiloah, mi pakhat khat nih maw, a tthawnnak in siesh, a huham in sieseh a tei cikcek, a khuh cikcek, a hnim cikcek tinak a si.      Cucaah Bible nih Thlarau Baptisma he pehtlai in chim a si poah ahcun, a sullam cu Thiang Thlarau in cin cikcek in hnim, toih tinak a si.        Hi a sullam he aa khat in Paul nih 1Korin 10:2 ah a chimmi cu, “Israel miphun vialte cu Moses chungah tipil an in (Kawl Bible),” a ti tikah a chim duhmi cu, Israelmi hna nih Moses kha anmah hruaitu  (leader) sidingah a sinah biakamnak an ser tinak a si ko.        

Minung cu thlarau thinlung le pumsa in thuamhmi kan si. Kan thinlung (soul) cu kan pum cheubang (psychological part) a si. Kan pum cu kanpumsa cheubang (the physical part) a si. Kan thlarau tu cu Pathian he aa lomi Pathian muisam a kengmi (in His image) a si. Cu caah hi minung kan thlarau nih cun, Pathian (Thlarau) he pumpak in (a person-to-Person) i hoikomhnak kan ngei kho.         Asinain, vawlei hram thawk in minungphun nih Pathian kha a hlawt caah (Pathian nih minung kha a hlaw ballo), cu caan thawk cun, minung kan thlarau zong cu Amah Pathian he i thennak in hrin kan si. Cu caah Pathian ah kan nun tthan khawhnak dingah cun, Bawi Zisuh nih, “Cunglei in hrinmi (born from above,” (john 3:3) nan si hrimhrim awk a si a tinak kha a si.        Cubantukin, cunglei in hrinmi fa na si khawhnak dingah cun, lam pakhatte lawng a um i, cucu Bawi Zisuh Khrih kha na nunnak chungah nangmah nih na vun cohlanmi te kha a si ko. Bawi Zisuh kha nan van cohlan tikah cun, Pathian he an tthentertu na sualnak vialte le na minung sinak vialte zong kha an lak piak dih cang lai ; Cutikah Patian cu na sinah a ra lai i, nangmah chungah a um cang lai. Amah Pathian Thlarau nih nangmah na thlarau he khan pehtlaihnak a van tuah lai i, cutikah nangmah cu sertharmi (new creation) na si ko cang.        Hihi Thiang Thlarau nih Bawi Zisuh chungah baptize a kan peknak cu a si. Kha sinak kha Paul nih, “Bawipa he aa pehmi cu Bawipa he thlarau in pakha an si,” (1Korin 6:17). A timi kha a si. Hihnu lawngah lenglei hmehchunhnak (the normal outward sign) a simi ti in tipil innak a van zulh ding a si.        Phundang in chim ahcun, Thiang Thlarau nih Pathian fa kan sinak a kan hngalhternak or a kan proof nak (inner witness) zong a si. Hi bantukin Thiang Thlarau nih Bawi Zisuh chungah baptisma pek kan sinak hi Dennis Bennett nih cun inner baptism a ti i, a sullam cu, chunglei lei tipil innak, asiloah, Thiang Thlarau in hrinnak ti a si ko. Mirangbiafang incun, born again, regeneration, saved, redeemed converted ti in a phunphun in an hman ko.    

  Hika ah hin biahalnak a um khomi cu, “Bawi Zisuh chungah baptized pek ka si ko cangah cun, zeicadah a dang baptisma cu ka herh tthan ne? Zeitintiah Paul nih pei Bawpa pakhat, zumhnak pakhat, baptism pakhat,” (Efesa 4:5) a ti ko cu ti hi a si. Hihi kanmah lawng kan si lo, vawlei cung pa bik ah ruahmi Dr. Billy Gramham zong hikong ah hin cun aa fiang kho ve lo tiko u sih law ninghngal tuk bia hna a si sual hnga maw?       Zeitintiah Bawi Zisuh nih, “Johan nih cun ti in tipilnak an pek hna, sihmanhselaw kan hmailei ni tlawmte chungah hin Thiang Thlarau in tipil pek nan si lai,”(Lam 1:5) tiah a vuihnihnak baptism (second baptism) kong a chimmi kan hmuh. Hi second baptism tu hi cu Amah Bawi Zisuh nih Thiang Thlarau chungah baptisma a kan pek lainak ding kha a chimi a si.       A ngaingai ti ahcun, Baptism pakhat (one baptism) a ti ko nain, Biakam Thar chungah cun, kha batisma pakhat (one baptism) a timi kha thenthum ah tthen a si. A tthenkhatnak cu Amah Bawi Zisuh ah Thiang Thlarau in tipil kan innak (born again) kha a si i, a tthenhnihnak cu, ti in tipil kan in mi kha a si. A tthenthumnak cu Bawi Zisuh nih Thiang Thlarau chungah tipil pek kan simi kha a si, aa lo loh.    Bawi Zisuh zong Thiang Thlarau in hrinmi a si ko nain Thiang Tlarau in tipil a ing tthan ve ko”(Johan 1:32i34). Hihi Secon Baptism a si ko lo maw?        Dake’s Annotated Reference Bible (p-323) zong nih Khrih ah, Thiang Thlarau in baptima pek kan sinak or hrinthan sinak le Khrih nih Thiang Thlarau chungah baptisma an kan peknak (Thiang Thlarau Batisma), hihna pahnih hi aa dang bakmi an si a ti, a chimmi cu, “This shows how the body of Christ is constituted. The Spirit is the agent that brings one into the body of Christ by the new birth. This is not a baptism into the Holy Spirit, but into the body of Christ,”ti a si.      

Cun Paul nih “Bawi pakhat” a ti tik zongah a chim duhmi cu Three in One kha a si i Pa, Fa, Thiang Thlarau timi luthum (Godhead) kha komh in Pumkhat (One) in chimmi a si. Minung zong pumkhat (one) kan si ko nain, cu pumkhat (one) chungah cun taksa, thinlung, thlarau ti in pathum kan si ve. Khrih zong Pumkhat a si ko nain cu Khrih pumkhat chungah cun Amah a zummi vialte hna cu chungtel kan si dih.       Cucaah cun Paul nih Baptisma pakhat a ti tik zongah hin thil pathum komh in a rak chimmi kha a si ko. Kan chim cang bantukin, cu thil pathum hna cu; 1)     Thiang Thlarau nih Bawi Zisuh chungah tipil a kan peknak or hrinthan kan sinak 2)     Cu bantukin kan thlarau Khrih ah Thiang Thlarau in hrin a si tikah kan minung hlun cu Khrih he vawlei ah phum a si cang timi hmelhchunhnak ca ah ti in tipil kan in nak 3)     Cun kan chungah a ummi Thiang Thlarau cu a khah in a khah tikah lenglei ah a rak liam i, kan minung sinak vialte (the rest of your being, that is, your soul and your body) kha cin cikcek in a khuh dih, a phum dih, a hnim dih. Cu bantukin Thlarau in cin cikcek in toihmi Thiang Thlarau Baptisma kan sinak ti in phunthum in a um..              Bawi Zsuh zong nih Jakob tikhor pawngah Samaria minu kha, “Keimah nih ka pekmi ti a dingmi poah cu zeitikhmanh ah an ti a hal than ti lai lo. Ka pekmi ti cu amah chungah cerhtiput ah a cang lai i, (kha cerhtiput nih) zungzal nunnak a pek lai,”(Johan 4:14) a timi a um.       Cun Johan 7:37 ah, “A ti a halmi poah cu ka sinah ra u law rak ding u…, Keimah a ka zummi poah cu tivanung kha a paw chungin (a lenglei ah) a rak put lai,”( If anybody is thirsty, let him come to Me and drink.” He went on, If anyone really trusts Me, rivers of living water will flow out of his belly) tiah a ti.       Hika i Bawi Zisuh nih a vuikhatnak i a chimmi (Johan 4:14) cu, Amah (Baw Zisuh) a zummi hna an thinlung chungah Thiang Thlarau a va luhnak kha a si i, Rev. Dennis Bennett nih cun inflow timi biafang a hman. Bawi Zisuh nih a chimmi, hi inflow hi salvation timi khamhnak kha a si i, Paul nih one baptism a timi chung i a tthenkhatnak inner baptism kha a chimmi a si ko.     

Cun, Bawi Zisuh nih a vuihnihnak a chimmi tu cu, chunglei i tivanung (Thiang Thlarau) a hung put tik i thil a cang dingmi kha a chimmi a si. Hihi outflow ti a si i, Thiang Thlarau baptisma (baptism with the Holy Spirit) kha a chim duhmi a si ko.        Mi tampi cu, Thiang Thlarau an hmuh khawhnak hnga kum saupi chung Pathian sinah an hal ko. Rawlulh thlacamnak zongin an i zuam len ve ko. Asinain an hmu kho lo. Zapi cu an lung hna a dong tawn. Mi cheukhat hna cu an nuntthing ah an kir tthan i, Thiang Thlarau kha a ngeih an chiatter tawn. Cutikah mi cheukhat ve nih cun Thiang Thlarau baptisma cu Bawi Zisuh kan zumh le cangka in kan hmuh colh ko an va tinak zong cu a si pah.      Asinain, hika ah hin fak deuh in van i ruat u sih ti ka duhmi cu hi ti hin a si. Bawi Zisuh kha Khamhtu le Bawi ah kan van cohlan le cangka in Thiang Thlarau Baptisma cu kan hmuh colh ko ti a si ko ahcun, zeicadah Paul nih amah don awk ah a rami Efesa khuami minung 12 hna kha, “nan rak zumh ah khan Thiang Thlarau nan hmu cang maw”tiah bia a halmi hna hi a si hnga?       Bawi Zisuh kan zumh cangka in Thiang Thlarau Baptisma hi rak hmuh colhmi a si ko tham ahcun, hi bantuk biahalnak hna cu a um awk a si ti hnga maw? A fiangmi cu Baw Zisuh kan zumh cangka in Thlarau baptisma hi hmuh colh khawhlo zong a rak si ko timi hi biadik a si deuh.        

Cun Luke 10:20 kha kan rel tikah, Bawi Zisuh nih a zultu minung 70 hna nih zungzal nunnak an hmuh cangnak a chimhmi hna kong kan hmuh. Asinain kha a zultu hna nih zungzal nunnak an hmuh cangka in, Thiang Thlarau Baptisma zong an hmuh colh ve ko timi Bible nih a chimlo.      Cutikah, mi cheukhat nih an chimmi cu, hi a zultu hna tham cu Pentecost hlan i zumtu pei an si cu, Thiang Thlarau Baptisma cu Bawi Zisuh a thih hnu lawngah pekmi le hmuh khawhmi a si caah, hihna nih Thlarau Baptisma an rak hmuh colhlonak cu a si an ti.      Asinain hi an bia lehnak a simi an theory a hmanlonak kha Lamkaltu 8:5-14 ah kan hmuh. Samaria ah Philip nih Thawngtha a chim i mi tampi nih damnak an hmuh. Simon an timi camhthiam pa hmanh nih Bawi Zisuh kha a van cohlan ve tikah nu he pa he ti in tipilnak kha an ing tiah Bible nih a chim. Asinain, hihna nih Thiang Thlarau Baptisma an hmuh rihlo.      Bible nih a chimmi cu, “Thiang Thlarau cu an nih lakah khan aho cung hmanh ah a tlung rihlo, Bawi Zisuh min in tipilnak lawng an ing rih” a ti. Peter le Johan nih an cungah an kut an chuan i thla an cam (Pathian sinah Thlarau Baptisma an hal piak hna) hnu lawngah Thiang Thlarau Baptisma an hmuh kha a si. Asiahcun, hi Samaria mi hna hi Bawi Zisuh kha an zumh cangka in Thlarau Baptisma cu an hmu colh maw?    

A van fiang ngaimi cu, Thiang Thlarau Baptisma cu Bawi Zisuh kan zumh cangka in kan hmuh colh ko, a dang Thlarau Baptisma or Second Baptism hi a um ti lo timi theory hi cu, Bible ning cu a si lo, Bible lenglei ruahnak a si deuh.      Zeitintiah Thiang Thlarau Baptisma cu Bawi Zisuh kan zumh ruangah hrinthannak kan hmuh bantukin automatically in hmuhmi a si lo, Thlacamnak le halnak in hmuhmi a si deuh. Luke 11:13 ah Bawi Zisuh nih a chimmi cu, “Hi tlukin nan tthalo ko nahin nan fa le kha thil ttha pek nan hngalh ko ahcun vancung i a ummi nan Pa (chinchin) nih cun Amah kha Thiang Thlarau a halmi cu zeitluk in dah a pek chinchin hna lai”tiah Thiang Thlarau Baptisma hi cu a hal in hal ding in a kan cawnpiakmi a si deuh. Thlarau Baptisma hmuhnak ah Holhtheihlo hi a herhmi a si maw?             Holhtheihlo hi Thlarau hmuhlo (Thlarau Baptisma hmuhlo) a si lo, Thlarau hmuh lo bel ah chim khawh lomi a si. Cun, holhtheihlo cu Thiang Thlarau Baptisma a si fawn lo, Thlarau Baptisma hmuhlo bel ah chim khawh a si ve lomi a si.      Holhtheihlo chimlo zong in Thiang Thlarau Baptisma hi hmuh khawh a si ko. Micheu cu Thlarau Baptisma an hmuh tikah an ni, a cheu cu an ttap thluahmah. Asinain, holhtheihlo taktak cu an holh kho lo. ( the Holy Spirit and You by Dennis Bennett). Cucaah, holhtheihlo le Thlarau hmuh (Thlarau Baptisma) cu aa dang bakmi an si ko. Asinain, Rev. Dennis nih cun, “Bible nih a chim bantukin a tom in pei a rat cu ( it came with the package—just like in the Bible) ti a si. Amah Rev. Dennis chimning ahcun, Thlarau Baptisma le holhtheihlo hi cu tthen awk an tthalo ti a si ko.      Zeitintiah holhtheihlo holhnak cu Thiangthlarau nih nangmah kha baptisma an pek khawhnak hnga, na thlarau awnhnak tawh (the golden key) a si caah a si. Bible kha tthate in a rel i, a siningte in a cohlangmi hna nih cun holhtheihlo cu a biapituk ti a si ko. Lamkaltu hna zong nih zumtu le zumlotu an thleidan khawhnak hna cu Thiang Thlarau Baptisma an in le inlo khan a si ko. Nuncan ziaza in a si ballo. Thlarau theitlai zongin a si lo. Holhtheihlo an van holh ni bak ah khan zumtu (a hrintharmi) an si maw silo timi kha an hngalh colh ko hna.         An nun ziaza in Khrihfa an si le silo kan zoh hna ahcun caan saupi hnu lawngah, hei theihte ding phun khi a si cang. Cu hmanh ahcun chim kawh a si lo. Zoh ko law, nihin Laimi kan nun ziaza zohnak incun Khrihfa ti hmanh chim ngam ding a si ttung lai lo ee.      

 Mi cheukhat ve nih cun holhtheihlo van holh tikah hin Satan riantuannak a um kho ti hi an chim ttheu.        Korin khua mihna tlukin holhtheihlo a holhmi hna le a uarmi hna hi, kha chan lio ah khan cun an rak tam tuk lai lo. Asinain Paul nih Korin khuami hna kha holhtheihlo in holhtuk hlah uh, nan cungah Satan riantuannak a lut kho a ti ballo. A timi cu, “Nan dihlakin holhtheihlo hmang u ti kan duh hna” (1Kor 14:5) ti cun pei a forh lehlam hna cu tiah. Cun, “Holhtheihlo holh kha thlauh hna hlah u” (1Korin 14:39) ti zong cun pei holhtheihlo a khammi hna le cak a hmangmi hna kha a rak thlauh lehlam hna cu tiah.     Cu ti a si caah, a fiang ngaimi cu, holhtheihlo an holh ruangah Satan riantuannak hna a lut khomi rak si tak seh law, Paul nih cun a tu bantukin “Nan dihlak in holhtheihlo hmang u ti kan duh hna” timi bia hna le “Holhtheihlo holh kha thlauh hna hlah u” timi bia hna cu maw chim seh kan ti, naisai. Cuti a siko ancun Paul cu Satan party chungtel pei a si cang lai cu. Holhtheihlo holhnak ah hin Satan riantuannak rak um tak seh law midang nih an thlauh hna hlan ah le an cak hna hlanah amah Paul hrimhrim nih a rak thlauh diam cang hna lai pei tiah. Zeitintiah amah Paul ko cu pei holhtheihlo holh ahcun a zualhma mi a si leh cu (1Kor 14:4).     Asinain zoh ko law, holhtheihlo a chimmi hna va cak le va thlauh cu chim hlah, a forhtu in a forh lehlam hna hi awh. Hihi zeiruang cem ah dah a si hnga tiah na ruah? Zeiruang hmanh ah a si lo, Paul nih holhtheihlo a tthatnak le holhtheihlo biathli a theih cang ca ah a si ko. Cu biathli, holhtheihlo cu Thalrau holh a si caah a si ko. Thlarau holh a si ca ah thlacam ahcun Amah Thlarau holh in chawnh a hau, cucu a si. Cun “Holhtheihlo a holhmi nih cun amah le amah kha aa bawm”(1Kor 14:4) a ti. Kawl Bible nih cun “Kuh kuku tti souh ih”a ti.     Cu caah cun pei Paul nih cun holhtheihlo holh hi aa uang tuk i,”Nanmah nakin holhtheihlo cu tam deuh ka chim khawh caah Pathian ka thangthat”(1Kor 14:18) a rak tinak zong cu a si cu. A fiang mi cu, holhtheihlo chim ruangah Satan riantuannak a lut khomi a si taktak ahcun hi bantuk in Paul nih holhtheihlo a rak uar khunnak kong hna hi cu a chim ngam tuk lai ti ka zumlo. Zeitintiah zumhnak lei ah hngakchai bantuk a si rihmi Korinmi zumtu hna caah tluk rilhnak ah an hman sual lai ti phan a um caah a si.        Cucaah holhtheihlo an holh ah cun Satan riantuannak a um kho timi hi Bible ning cu a si lo. Minung ruannak sawhsawh in chimmi a si deuh. Hi bantuk a chimmi hna le aa cawnpiakmi hna tu kha kan i ralrin hna awk a si deuh.   


  Asiah cun, zumtu thar a simi hna nih Thiang Thlarau an hmuh timi kha Lamkaltu hna nih zeitindah an rak hngalh khawhmi a si kha? Kornelia te chungkhar nih Thlarau an hmuh timi kha Peter nih zeitindah a hngalh khawh hna? Gentelmi an si ko nain tipil a pek colhmi hna kha teh zei ruangah cem ah dah a si kha? Holhtheilo an holhmi nih a si ko khah (Lam 8:8).       Cun Paul nih a voi hnihnak Efesa khua a va tlawn ah khan minung 12 nih an rak don i zumtu kan si an ti. Cu tikah Paul nih, “Nan rak zumh ah khan Thiang Thlarau nan hmu kun maw? (Lam 19:2) tiah bia a hal hna. An lehnak cu, “Thiang Thlarau cu a um le umlo hmanh kan hngalh ttunglo,” ti a si. Cutikah Paul nih khamhnak kong kha a cawnpiak hna i ti in tipilnak a pek hna. Cun Paul nih an lu cungah a kut a chuan i thla a cam tikah Thiang Thlarau cu an hmuh ti a si ko (Lam 19:6). Asiahcun Paul nih hi minung 12 hna nih Thiang Thlarau an hmuh ti a rak hngalh khawhnak kha zeitindah a si kha? A nun ziaza in a si maw? An theipar in a si maw? Asilo, holhtheihlo an holhmi ah khin a si ko.         Asinain holhtheihlo cu Thlarau Baptima a si lo. Thlarau baptisma hmuhlo belte ah chim khawh a si ve lo.     Micheu ve nih cun an i thawh hoi i, Bawi Zisuh cu holhtheihlo a holh bal ttunglo an ti. Zeitindah Bawi Zisuh nih cun holhtheihlo cu holh seh kan ti ii? Hi bantuk a chimmi hna cu Bawi Zisuh kha minung hmuh in an hmuh caah a si. Amah cu pei holhtheihlo an kan petu cu a si leh cu. Holhtheihlo cu Pathian he i hawikomhnak caah pekmi a si. Zisuh cu Pathian a si caah Pathian he i hawikomhnak a herh ti lo.      Bawi Zisuh nih amah a thih hlanah ro a kan vuihta mi bia hi van rel tthanta hmanh. A chimmi cu,”A zummi pawl cu hi tthawnnak hmelchunhnak hi pek an si lai: Ka Min in khuachia an tthawl lai, holhtheihlo in an holh lai” (Marka 16:17) ti a si khah. Kha rovuih bia kha Lamkaltu 2:4 nih, “Thiang Thlarau in an khat i Thlarau nih chim khawhnak a pek hna bantuk cio khan, holh dang in an holh” tiah a fehter.     Cucaah holhtheihlo cu Bawi Zisuh in kan hmuhmi a si. Asinain Pathian a simi Bawi Zisuh cu holhtheihlo a chimlo. A chimtu cu kanmah minung kha kan si ko. Amah he i hawikomhnak kan ngeih khawhnak hnga chim khawhnak bia tu kha Amah Bawi Zisuh ai awh a simi Thiang Thlarau nih a kan pek. Cu bia cu kan mah minung nih kan van chim tikah holhtheihlo cu a si ko.

Holhtheihlo chimnak hi lamhnih a um    

  Holhtheihlo chim a sullam hi zeidah a si? A awlnakin chim ahcun, nangmah nih Bawi Zisuh kha na thinlung takte in na van cohlan ahcun, cu caan thawkin Thiang Thlarau zong na sinah a um ko cang. Cu tikah Amah Thiang Thlarau nih cun, nangmah nih na theihlomi, asinain, Amah Pathian lawng nih a theihmi bia kha holhthar in chim awkah an pek lai.     Cu holhthar or holhtheihlo cu Pathian nih lam hnih in a hman. A lam khatnak cu, thlacam holh (prayer language) ti a si i, a dang lam khatnak cu holhtheihlo laksawng (the gift of tongues) ti a si. Holhtheihlo lak sawng hi cu mibu buu khat maw, asiloah, a bikin zumlotu hna caah Pathian nih mi pakhat khat sinah a chimtermi bia a si. Hi holhtheihlo (the gift of tongues) chim tikah cun holhteihlo a lettu an um awk a si tiah Bible nih a chimmi a um. Cun hi holhtheihlo hi duhtik poah hman khawhmi a si lo. Cu caah Paul nih, “An dihlakin holhtheihlo in an chim maw? (1Kor 12:30) a tinak kha a si. A chim duhmi cu hi holhtheihlo laksawng hi cu, zumtu a simi poah nih chimmi a si lo tinak a si.     Ainain, Paul nih, “Nan dihlakin holhtheihlo hmang u ti kan duh hna” (1Kor 14:5) a timi le “Thlarau nih an hruai hna ningin zeitik caan poah ah thla cam zungzal u” (Efesa 6:18) a timi hi cu Holhtheihlo laksawng kha a chimmi si loin, thlacam holhtheihlo tu kha a si. Hika i “Thlarau nih an hruai hna ningin” (Lai Bible) timi kha Rev. Dennis nih cun “Praying in tongues” a si a ti i, cucaah “Praying in the Spirit” cu “Praying in tongue” a si ko a ti (How to Pray for the Release of the Holy Spirit by Dennis Bennett). Hi thlacam holhtheihlo hi cu, duhtik poah ah chim khawh le holh khawhmi a si (Efesa 6:18).        Cun liberal mit in Bible a zohmi hna nih cun, holhtheihlo cu ecstasy timi emotion phun a si ko ti a si. A si lo, Emotion a si lo. Rev. Dennis nih cun, Biakam Thar cauk kha chanthar holh in an leh tikah “speaking in tongue” kha “ecstasy” or “ecstatic” timi thinlung cawlcanghnak emotion a sullam ngeihin an leh i, hihi cu “speaking in tongue”caah Greek holh nih a sawh duhmi a si bak lo, hi bantuk a sullam zong a ngei fawn lo tiah a cauk ah cun a ttial.     A taktak ahcun, emotion cu minung kan thinlung (soul or psyche) chungah a ummi a si. “Speaking in tongue”cu kan thinlung chungin a rami le a rak chuakmi a si lo, minung kan thlarau (human spirit) chung i a ummi Thiang Thlarau sin in directly in a rami tu a si. Cucaah cun pei Paul nih hi ‘speaking in tongue” kha “praying with the spirit”(1Kor 14:14-15) tiah a rak kawhnak a si cu. 

Bia donghnak    

Bible ningte incun, Zisuh Khrih cu a nung ko timi Thawngtha hi Thiang Thlarau Baptisma hmuh hnu lawngah chim dingin Amah Bawi Zisuh hrimhrim nih nawl a kan pekmi a si (Lamkaltu 1:8).      Thiang Thlarau Baptisma cu meithal chungah zen he an rawn chihmi meithal kuan bantuk a si. Nihin ni ah kannih cu meithal cu kan i put ko, asinain, kan i putmi kan meithal chungah zen lawng a um i kuan a um ti lo. A kah zong cu kan i kah sek ve cio ko, aw thangpi zongin kan meithal cu a puak ve ko. Asinain, kan kahmi hna cu an khen kho hna lo, kan meithal chungah meithal kuan a um lo caah.     Meithal hi Thawngtha a si ahcun, zen cu cawnnak hi a si i, meithal kuan cu Thaing Thlarau hi a si. Micheu cu meithal lawng kan ngei, zen kan ngeilo. Mi cheu cu zen kan ngei, meithal kuan kan ngeilo. Sa kap dingin ram a vaimi pa nih cun, zeitikhmanh ah meithal lawng aa put ballo. Meithal chungah zen he meithal kuan he a rawn i aa put.      Nihin ni ah kan nih Laimi zumtu hna cu, zen lawng aa rawnmi meithal kha kan i put i, ram kan vai. A kah cu kan i kah sek len ve ko, kan meithal aw zong cu thang nawn in a puak ve ko, asinain, kut lawng hna in kan rak tlung tawn.    U nau.., nihin ni tiang zongah meithal kuan ngeihlo pi in maw zen lawngin, ram na vaih peng ko rih lai?  Tthatnak a um ahcun Bawipa suhparnak caah si ko seh.

---

Cessatinism
Laitlang ka rak um lio ah Laica in Thiangthlarau Baptisma kong an tialmi cauk hi ka hmu ballo, a um lo ti khawh a si. Cu caah cun Thlarau lei ah fakpi in ttamhalnak a ngeimi hna caah bowmchantu ttha si kho ve seh timi saduhthahnak he the Holy Spirit and You timi cauk kha Pu Ngun Chum, Pu Nun Uk Cung ti in Pu Chawn Kio kha kan rak lehter i kan rak chuah bal.   Kha cauk kha Dutch, English, French, German, Japanese, Spanish, Hebrew, Arabic, Swedish le a dang hlohphun kip zongin an rak leh cio cangmi a si i, Thiangthlarau Baptisma kong an ttialmi cauk ahcun, a thling ngaimi cauk a si ko. Roman Catholic bu chung i hruaitu micheukhat hna le Assemblies of God bu hna nih cun kutken bantukin an hmanmi cauk a si.   A tthat khunnak pakhat cu, kha cauk a ttialtu Dennis Bennet le a nupi Rita te nuva hi Thiangthlarau rian ttuannak (holh theilo, chimchungbia tibaktuk) a pomlomi Episcopal bu (Anglican bu) i hruaitu an si. Cubantuk Thiangthlarau rian ttuannak a pom kho lomi Khrihfabu i Rector pakhat a simi Dennis le a nupi hna nih Thiangthlarau nih a pekmi holhtheilo hna an van holh i Thlarau Baptisma hna an van hmuh tik ahcun, bible lei mifim timi theologian pawl cu a mit au a reng ko cang. Zeitintiah kha chan lio i theologian a tam u cu Reformed theology (Calvinism) le Princeton theologian pakhat ah an rak ruahmi, cessationist B.B. Warfiel (1851-1921) i cawnpiaknak Cessationism ruahnak kha fakpi in an rak i tlaih lio can a si caah a si.      Cu caah Dennis te nuva zong cu an bu chungah um awk a tthat tilo ca ah anmah te in bu chung in an chuak.      Hi Charismatic movement cawlcanghnak hi, 1960 kum in a rak i thawkmi a si i, America ram lawng hmanh si lo in ram kip le bu kip ah fakpi in a rak tlung.     

  A ngaingai ti ahcun, 1960 kum lio i Charismatic Movement timi Thlarau lei revival hi cu a vuihnihnak a si i, a vuikhatnak Charistmatic Movement or Pentecostal Movement cu 1900 kum lio, Charles Parham i cawnpiaknak le tthithruainak in a rak i thawkmi a si. Los Angeles khua i Azusa Street (lam min) in a rak i thawkmi a si caah Azusa Street Revival ti zongin theih ngaimi a si.   A vuithumnak Thlarau Revival or Charismatic Movement (1980 kum) tu cu, Third Wave Movement an ti i, Bible lei mifim cheukhat nih cun Neo-Charimatic Movement ti zongin min an pek. Zeitintiah hi Neo- Charismatic Movement chung hruitu hna hi, Bible lei mifim thiam theologians minthang lawngte a simi C. Peter Wagner, John Wimber, Mike Bickle, Jack Deere te hna tthithruainak le cawnpiaknak in a rak i thawkmi a si caah a si.   Lunglawmh awk taktak a simi pakhat cu, hi Charismatic Movement cawlcanghnak a meizik hi kan Lairam zongah a rak phan ve i, nihin ni tiang a alh ceomau ve ko i a kang tawk zong cu a kan kangh cuahmah ve rihmi hi a si.  Asinain cubu ahcun, Laimi Khrihfa chung i mitam deuh cu mahte in hmuh le ton cu chimlo, Thiangthlarau Baptisma cu zeibantuk dah a si tikha a rirate hmanh a thei ballo mi le Thiangtlarau rian ttuannak a domi zong cu kan rak tam lengluang ko rih.  Kan harnak cu Bible a lenglei i a ummi an si i, chan zong a ngei tilomi Plato, Nietzche, tibantuk minung hna ruahnak kha tampi kan theih i, hihna  ruahnak van chim tikah cun kan kaa hna a lawnglo ngai ko na-in, Bawi zisuh nih Thiang Thlarau chungah Baptisma a kan peknak (Baptism in the Holy Spirit Acts 1:5, Matt 3:11) hmuh le ton cu um rih seh, Thiang Thlarau nih Bawi zisuh chungah Baptisma a kan peknak (Khrih ah pumkhat sinak or Thiang Thlarau in hrintthannak or Baptism into the Body of Christ Efe 4:4-5, 1Kor 12:13, Gal 3:27-28) hmanh hi kanmahte in i hngalhnak le fiannak (inner witness) hna kan i ngeih rihlomi cungah buaipi phu a si komi zong kha, buaipi awk hmanh thei kho lo in hnangam in kan um khawh ko rihmi hna hi a poi ka timi cu a si.      


Hi capar zong hi Khrihfa ciocio zongah hi bantukin, Thiang Thlarau Baptima a hmu rihlomi hna le a ruah awk hmanh a rak hngal ballomi hna nih Pathian Thlarau he kan i pehtlaihnak le kar kan hlannak ah, hlei donhnak i hmanmi thingpheng phen khat bantuk tal maw, thirkhenh khenhkhat bantuk tal maw si kho ve seh timi thlarau lei siaherhnak deuh in kan van ttial hnawh chanmi a si ko. Chim duhmi cu, chihriamu mukhat nih chiti dorkhatte hmanh a chuahter kho lai lo na-in, chihriamu mukhat nih chihriamu mu tampi cu a chuahter kho ve ko hngalo maw timi saduhthahnak deuh in van ttial hnawh chanmi a si ko.        Thiang Thlarau Baptisma kong chim a si tikah, hrial awk a tthalomi pakhat cu, Apostle timi Lamkaltu hmasa hna an thih hnu ahcun Thiang Thlarau rian ttuannak a simi damnak, biaphuannak, holhtheilo tibantuk Thlarau laksawng hna zong hi an um ti lo, a dih cang timi Cessationism ruahnak hi a si. Hi cawnpiaknak le zumhnak hna zong hi kan Lairam Khrihfabu chungah duhsahte in a rak lut i a tu hi hmun a khuar cuahmah lio a si ve.


Cessationism ruahnak     

Kan chim cang bantukin, hi ruahnak hi B.B. Warfiel nih Calvinism kha a van tharchuah tthan mi Cessationist theology an ti i, a bikin amah nih a ttialmi khuaruahar a deu (Counterfeit Miracles ) timi cauk nih a van hrin chihmi ruahnak a si. Amah hi Princeton theological seminary i professor of theology pakhat a si. Amah Presbyterian buu nihcun Princeton theologian pakhat ah an hmuhmi pa zong a si.       B.B Warfiel a thihhnu 1929 kum ah Princeton Theological Seminary cu Bible lei nawlngeihnak (the authority of Scripture) kha an hlawt i modernist theology timi Liberalism lei ah an pial tiakah Liberalism ruahnak a duhlomi nih Westminister theological Seminary timi kha a van dirh ve.      Theih a herhmi cu, nihin Laimi Baptist Khrihfabu chungi Bible kan i cawnpiakning hna le kan zuhmhning a hrampi cu, hi Princeton theological seminary nih a rak dirpimi modernist theology or Libiralism kha a si ko. Asiah cun theological liberalism cu zeibantukdah a si hnga?      A tawinakin chim ahcun, Thological Liberalism cu Protestant Liberalism ti zong in chim a si. Hi ruahnak hi kumzabu 19 lio i German Enlightenment cawlcanghnak nih a hrinmi Immanuel Kant le Friedrich Schleiemacher te ruahnak cungah a hram ai bunhmi ruahnak a si. Hi Liberalism ruahnak nih Oxthodox Khrihfabu cawnpiaknak a simi Virgin Birth, the Resurrection, le Bible nawl ngeihnak  (the authority of Scripture) hna kha minung fimnak mit in Bible zohnak (secular-scientific view ) in an zohtikah phuahchom ttownchommi tuanbia (mythical) pei an si ko cu an ti i  an hlawt beh.      


Hi Liberalism nih Social Gospel, theological Ferminism, Liberal theology (Zisuh Khrih cawnpiaknak le Karl Marx cawnpiaknak cawhbehmi Catholic theology phunkhat), Religious pluralism (Chatholic doctrine phunkhat), le Jesus Seminar (Gospel cauk pali chung i Bawi Zisuh nih a tuahmi khuaruahhar thil vialte a hlawmibu) timi Bible cawnpiaknak he aa hlat ngaimi le aa ralkah ngaimi buu tampi hna zong a hrin chih hna.       Kan chim cang bantukin, Priceton Theological Seminary nih theological liberalism ruahnak kha a van i lak zau i, Bible nawlngeihnak kha a hlawt ruangah hi ruahnak le zumhnak a duhlo i buu chungin a chuakmi Westminister theological seminary buu tu nihcun, a hlan an rak umnak Princeton Theological Seminary buu nih a rak kalpimi Calvinism ruahank kha aa tlaih i a dirpi tthan ve. Calvinism ruahnak timi cu Reformed Theology kha a siko.   Angaingai ti ahcun, Cessationism ruahnak kan ti lengmangmi zong hi Reformer pawl ruahnak kha an van tharchuah tthanmi Reformed Theology or Calvinism ruahnak kha a si ko, an i dannak a um hleilo. A bikin in Luther le Calvin te nih an rak chuahpi cangmi ruahnak cungah a hram ai bunhmi a si ko. Hi Calvinism ruahnak zong cu Catholic doctrine doh duhnak ruangah a rak chuakmi ruahnak dah kaw a si ko cuh.      Kan focus dingmi cu, hi ruahnak hna hi Pathian Thlarau nih a hruaimi hna maw an si, a si lo ah minung sinakin a chuakmi ruahnak sawhsawh maw an si timi kha a si.    

Vawlei Ralpi II nak lio ah khan, Nazi pawl nih Jews miphun minung 600,000 renglo an rak thahmi hna ruangah Nurenberg khua ah biaceihnak an rak tuah. Kha lio ah Hitler nih a rak i bochan cemmi (Hitler’s top henchmen le publisher of Der Sturmer newspaper le anti-Semitic) Julius Streicher an timi pa kha bia an hal tikah a lehmi hna cu, “Dr. Martin Luther would very probably sit in my place in defendents’ dock today, if this book had been taken into consideration by the Prosecution. In the book “The Jews and Their Lies (hi cauk hmete hi Martin Luther nih a thih laite ah a rak ttialtami a si),” Dr. Martin Luther writes that Jews are a serpent’s bood and one should burn down their synagogue and destroy them”.. (Authetic Fire by Dr. Michael L. Brown) tiah International Millitary Tribunal hmaiah a rak chim.       Streicher nih a chimningte a si ko ahcun, Nazi pawl nih Jews miphun cungah vokte arte bang saram thinlung hmanh tluklo tiangin an rak hremmi hna le an rak thahmi hna hi Martin Luther nih a rak chuahpimi Reformed Theology ningte in an rak tuahmi a si ko ti cu a fiang.         Hi ruangah, Reformer an si pet Protestant Khrihfabu a rak dirhtu an si pet ti in an chimmi poah le  cawnpiakmi poah kha awlsalam tukin cohlan ding a si lai loh. Pathian Thiangthlarau nih a hruaimi hna minung an si maw silo timi kha an theipar in kan zoh hna awk le an cungah a caui kan thlai hna awk a si ko. Zeitintiah Reformed Theology hi hnu-hmai aa kalhmi ruahnak (self-contradictory doctrine) a si caah.       Cu caah Reformer pawl ruahnak a simi Reformed Theology aa tlaihmi Cessationists pawl nih Lamkaltu hna an thihhnu ahcun Thiang Thlarau riantuannak Charismata (spiritual things) zong hi a um tilo, a dihcang an ti tikah, hi ruahnak le cawnpiaknak an hrampi a simi Reformers pawl ruahnak le cawnpiaknak kha zoh kan hau.             Zeitintiah Reformer hna i an ral a simi Catholism zumhnak le ruahnak chungah cun miracles hi cu a biapi ngai mi a si ve. Anmah Catholics pawl nih an chim vemi cu, Catholic doctrine hi zeitlukindah a hmanmi zumhnak le doctrine a si timi fingte in a langhnak pakhat cu an buu chungah hi bantuk miracles a ummi ruangah hin a si an ti ve.      

Cu caah Reformer pawl nih Catholic doctrine kha doh an duh tikah Bible chung i kan hmuhmi miracles hna hi Lamkaltu hna an thih hnu ahcun a um ti lo, a dih cang, a tu i kan hmuhmi miracles te hna hi cu a deu miracles (counterfeih miracles) pei a si ko cu, Bible ca hi a tling ko cang tiah an rak au pinak kha a si (Surprised by power of the spirit by Jack Deere).      Hi ruahnak le cawnpiaknak kha Cessationists pawl nih an van i lak zau i, anmah cessationism ruahnak i an doctrine ah an i ser beh.      B. B. Warfiel hnu ah Cessationism ruahnak a van pehzulhtu hna zong cu an tampah ve ko nain cuhna lakah min ngeimi hna cu Norman L. Geisler (1932- ), Vern Poythress (1944- ) le a tu lio i Charismatic Movement le Penticostalism ruahnak le cawlcanghnak a do ngaimi ah an hmuhmi John MacAthur hna hi an si. An dihlakin anmah Presbyterian buu chung i cawnnak lei ah Ph.D. a hmumi le theologians ti zongin an hmuhmi hna an si ko. (Cu ti hei tiko ahcun, Jesus Seminar a rak dirhtu Robert Funk le amah a hawi le minung sawm sarih hna zong cu theologian timi lawngte dah kaw an si cio ve ko cuh).       Kan chim cang bantukin, hi Cessationists pawl hi, Reformer Martin Luther le John Calvin ruahnak kha fakpi in ai tlaihmi le ai cawnpiak tthanmi hna an si i, a bikin, Calvin ruahnak (Calvinism) a pommi Calvinist an si dih ngawt. Calvinism ruahnak a muru cu kan theih cio bantukin Predestination ti a si i, “Khaukhih theory” kan ti lai cu. Hi khaukhih theory ah hin double predestination timi ruahnak zong a um ve rih hoi.      Asinain hi double predestination ruahnak hi cu Calvinism ruahnak a si lo, Calvin ruahnak or Calvinism dohnak ca ah, neo-oxthodoxy ah an hmuhmi Karl Barth (1886-1968) nih a van chuahpimi ruahnak a si (Church Dogmatics vol. 11 part 2 cauk kha zoh). Amah Karl Barth nih cun, “there is reforeordination to evil or damnation, God is Creator, Reconciler, and Redeemer, not the oppsite” a ti i Calvin ruahnak kha a pomlo.     Cun C.S Lewis (a hlan ahcun Bawi Zisuh Khrih a zumlomi atheist a si) zong nih,“God does not send people to hell, people choose to go by their unbelief (www.christinyou.net/pages/unveralism.htlm)”tiah Calvinism cu a hmanlomi cawnpiaknak a si a ti ve.       

Baptist University of America ah president le Fundamentalist newpaper a simi The Sword of the Lord  zongah editor a rak ttuanmi Dr. Curtis Hutson (1934-1995) nih cun,“Why I disagree with all five points of Calvinism” timi cauk kha a rak ttial i a duhlonak kha a rak langhter. Cu a cauk hmete chungah Calvin nih a chim a timi a duhlonak pakhat cu, unconditional election kong hi a si. Unconditional election timi cu, (minung lei kapin) zeibantuk duhthimnak le tuahsernak hmanh um lo in thimnak (Pathian nih a thim cangmi) ti a si.       Dr. Curtis Hutson nih cun, “By unconditional election Calvin meant that some are elected to Heaven, while others are elected to Hell. By unconditional elected Calvin meant that God has already decided who will be saved and who will be lost, and the individual has absolutely nothing to do with it” ti a si. A chim duhmi cu, Pathian nih minung cu amah minung duhthimnak umlo in, van a kai dingmi hna le hell a kal dingmi hna kha a khaukhih cia cang ko hna tiah Calvin nih a ti tiah a ti.        Dr. Curtis Hutson nih cun hi zumhnak hi cu, Bible chungah a um lomi a pingpi a si a ti. A lehnak cu, John 3:16 chung i “Pathian Fapa a zummi poah cu an thi lai lo, ………zungzal nunnak an ngei” ti a si ko i, hi bia nih a langhtermi cu, a zummi poah ti a si ko caah  minung nih duhthimnak kan ngei. Kanmah minung nih kan duhlo ahcun Bawi Zisuh kha kan hlawt khawh ko i kan duh ahcun kan i thim (zumh) khawh ko tinak a si ko. Kanmah minung duhthimnak tu hi a biapi mi a si ko. Hi Bawi Zisuh bia ningte incun, Pathian nih aho minung hmanh kha hell a kal ding le van a kai ding ti in a khaukhih cia mi kan si lo a ti      Authentic Fire: A response to John Mac Arthur’s Strange Fire timi cauk a ttialtu Micheal L. Brown (Ph. D..,New York University) nih cun, John MacAthur hruainak in Strange Fire conference 2013 an rak tuah lio ah le amah John MacAthur nih a ttialmi Strange Fire cauk chung zongah an rak hlawrh ngaimi le an rak sunsak ngaimi John Calvin kong kha hi ti hin a rak ttial.     

John Calvin cu amah a umnak Geneva khua ah, zumtu mipi nih duh zong duhlo zongah (duhthimnak a um kho lo mi) zulh ding hrimhrim a simi zulhphung a rak chuah. Cu phungbia chungah cun a ngan bik dantatnak cu thihdan a si i a hmebik dantatnak cu phaisa in liam le cawiter a si. Khrihfa biaknak zei a rellomi hna le hringtu pa le cungah chiatserh a hmangmi fa le hna le, nu he a sualmi pa hna kha thihdan a pekter hna. Hringtu nu le hna kha mitthalonu tiah nihsawh a hmangmi an fa le hna kha hri awhnak in thihdan a pekter hna. Camhtiammi hna le eihthiammi hna kha an dawi hna i sual an phuanter hna. Cuhnu ah tung ah an hren hna i mei in an khangh hna. Kum 60 chungah hin cu bantukin mei khanghnak in an rak thahmi hna minung cu 150 an si a ti.       Zuri hna le phekah hmang mihna kha dan an tat hna.  Khua chungah mingiatu a thlah hna i hlathlainak a tuahter hna. Calvin nih Thursday ni le Sunday poah ah hin phung chimnak a tuah. Phung chimnak le pumhnak ah a rak chuak lomi ai pum lomi hna kha fung tuknak in dantatnak a tuahter hna. Cu pumhnak ahcun ngakchia zong an chuahlo ahcun ngaigthiamnak a um hleilo. Cu ni ahcun mingiatu hna cu in khat hnu in khat ah an va kal i ai pumlomi an um maw umlo timi kha a hlathlaiter hna.      Ruah awk a ummi cu, hi Calvinism ruahnak hi cu um rihseh, an buu chung i an member hna cungah an tuahsernak hna hi Khrihfa phung a si kho hnga maw timi kha a si. Zeitintiah Khrihfa phung cu zumhnak in Khrih he vailam ah i khenhchihnak (thahchihnak) in a chuakmi dawtnak phung a si caah a si (Gal 2:19-20).      Cu caah cun a si lai, Dr. Michael L. Brown nih Calvinist a simi John MacAthur te nih Cessationist a si tiah an cawisan ngaimi John Calvin ruahnak le cawnpiaknak kha faktuk in an i lak i an i cawnpiak tthan tikah, hi Calvinism ruahnak le Calvinists pawl hna cungah, (nan zoh sawhsawh hna awk an si loh), lunghrinnak mit in nan zoh hrimhrim hna awk a si (Both Calvinism and Calvinists must be viewed with the greatest of suspicion.., Authentic Fire) tiah a cauk chungah a rak timi hi a si ko lai.       

Hi bantukin Dr. Michael L. Brown nih a van ti hnawhchanmi zong cu zeidang ruangah si lo in, Thiang Thlarau riantuannak cu lamkaltu hna an thih hnu ahcun a um ti lo, a dih cang timi Cessationism ruahnak le Cessationists pawl cawnpiaknak hi zeibantuk ruahnak hram in a rak i thawkmi a si i an theipar hna zong hi zoh ko hna law zeibantuk theipar dah an si ti kha fiangte in theihter a kan duhsak piak ruangah a si. Cutik lawngah hi Cessationism ruahnak le cessationists pawl cawnpiaknak hi Bible he hin zeitluk in dah a rak i ralkahmi an si ti kha kan van hmuhfian khawh deuhnak zong cu a si.     (hika capar ah hincun, cessationists pawl nih Thiang Thlarau riantuannak cu a um tilo, a dih cang an timi Bible cacang hna le cu a dihcang timi Bible caang cungah Bible lei mifim hna nih an van lehnak hna hi caan aa rem tikah kan van pehthan te lai)  

---

Palm Sunday Sermon (by Nandarpa)

    Bible ca hi keimahte in study ka tuah lengmang  ve tikah ka hmuhmi  thil pakhat cu, Bible chung i Pathianbia hna  kha keimah minung sinak in hngalh  khawh le theih khawh kaa zuam tawn mi hi Bible nih a chim duhmi a sining taktak he cun a rak iralkah ngai tawn  timi hi a si.               Tahchun nakah, Matthew 24:36 chungah  Bawi Zisuh nih Amah a rat tthan  lainak (Second coming ) kong  he pehtlai  in a chimmi cu “Cu ni le cu caan cu zeitik ah dah a si lai ti kha  ahohmanh nih an hngal lo. Vancungmi  zong nih an hngal  lo. Fapa zong nih a hngal hlei lo, Pa lawnglawng nih a hngalh” timi   bia kha –Bawi  Zisuh  nih Amah chan lio i, Jewish wedding  ceremony  he pehtlai  in a rak chimmi a si  ti kha  ka hngalh lo tik ah cun, ziah! Bawi Zisuh cu Minung  tling zong a si i Pathian tling zong a si ko ah cun Amah rat lai caan hi a thei  lo taktak cu a si hnga maw. A theih ko lai. A theih ko ah cun hi bia hi zeibantuk sullam ngeih in dah a chim duhmi a si hnga:  ti bantuk  hna  khin ka ruat  tawn. Cu tikah ka minung sinak in a chuakmi  ruah nak  cu, minung  mit-hmuh ah cun ahmanmi a lo na-in, a taktak  ah cun, Bawi Zisuh nih a rak chim duhmi  asullam he cun zeihmanh aa sai lomi,. aa ralkah tukmi a rak si kha a ruah awk hmanh kai rak i hngal lo.

             A tu zongah  Bawi Zisuh  sunparnak  in Jerusalem  khua chung a rak luhnak kong  kha  Gospel  cauk pali nih an ttial tikah anmah nih an kan pekmi  message  tiang lawng kha theih a si. Kanmah nih kan hei  purh khawh  cem hmanh ah  Prophet  hna nih an rak chimmi bia a tlin nak hnga ding caah  hi bantuk in Laafate  citbu in Jerusalem  khua  chungah a rak luhnak hi a si, ti lawng a si hnga.Cu pinlei  thil asining le zeiruangahdah  hi  ni le hi caan thengte ah  Bawi Zisuh cu Laafate cit bu in Jerusalem  khua  chungah  cun a rak luh hnga  timi  asullam  taktak kha  ca reltu nih kan  thei  kho  ti lo. Cu tikah minung sinak in kan hei  ruahmi  kha  kan chim ttheu  tawn. Mitcaw Pungnaa  pali hna nih Sai cu an kut in cun  an tongh cio ve ko na-in  Sai a muisam taktak an chim khawh lo bantuk in a chim cu kan chim cio ko na-in Bawi Zisuh nih a tuahmi  le a chim duhmi  chungah khin kan lut kho  taktak cio ti lo. 
               A ngaingai ti ah cun Bawi Zisuh nih a zultu hna  sinah siseh  Isreal  mipi hna sinah  siseh  a cawnpiakmi  hna le a tuahmi thil vialte hna hi anmah Judah  miphun caah cun thil theih hleipi  khi a si lem lo. Zeitintiah kan theih cio bantuk in Judah nunphung hi cu a tlangpi in cun Pathian Thlarau lamhruainak in nunphung ser in a nungmi an si tikah Bawi Zisuh nih a rak cawnpiakmi hna le a rak tuahmi thil  vialte hna zong hi, cu nunphung  chung  in a tuahmi le a cawnpiakmi hna lawngte an si ko. Asinain Amah Bawi Zisuh kha Pathian sin in a rami  Pathian Fapa a si ti kha  an zumh khawh lo tikah Amah Bawi Zisuh nih a tuahmi  le a chimmi, a cawnpiakmi  hna cu an caah cun zeihmanh a sullam a um kho ve ti lo. Cu ruangah Bawi Zisuh nih, “Mit nan ngei ko na-in nan hmu kho lo, Hna nan ngei  ko na-in  nan thei kho lo (Marka 8:18) a rak ti  nak hna  kha a si.

           Cu bantuk in thil a um caah, Bawi Zisuh nih Laafate  cit bu in Jerusalem  khua  chung a rak luh lio zongah  Mipi cu “Hosanna, Bawipa min in a rami cu Pathian nih thlachuah pe ko seh” tiah a au zong  an au len ko. Cun  hi Mipi  nih hin Bawi Zisuh  nih a rak i citmi , satil a si komi Laafate  a  ratnak lam hmanh ah an ngeih chun an puan hna  phah piak tiangtiang  in thangtthatnak he  Bawipa  kha an rak don ko. Asinain  zeiruangah  dah  hi bantuk in an rak tuah hnga  timi  a sulam taktak  kha  anmah  mipi (kuu ttai)  hmanh nih an rak i  hngal  lemlo. Kha caan lio i Bawi Zisuh an rak donnak cu,Johan nih (Johan 12:18) a chim bantuk in,  a thihnak  hmanh nili  a si cangmi, thlan chungah an vui cangmi  Lazarus  kha  thihnak in a thawhter  tthanmi  ruangah le amah Bawi Zisuh kha hmuh  an duh ruangah an rak donmi  tukha a si. Cu caah  Israel mipi nih Bawi Zisuh sunparnak in a ratnak asullam an hngalh ruang an rak donnak kha a silo kan tinak cu a si. Zeitintiah cu hnu nili hnu ah Bawi Zisuh kha vailam ah that ko uh tiah  Pilate hmai ah a au  cuahmahmi  hna  cu  midang an si lo. Bawi Zisuh  a rak cawnglawmhmi  hi mipi  tthiam tthiam  kha an si ko caah a si.              Asiahcun  zeiruangahdah Bawi Zisuh cu Laafate citbu in Jerusalem  khua chungah  cun a rak luh hi a si hnga ?

           Exodus 12:3 ah cun, “A tu thla a ni hra ni ah hin, pa  pakhat nih (the house of their fathers) mahle inchungkhar  ca cio ah tuufa  pakhat  cio nan i thim lai” a ti  i Exodus 12: 6 ah cun “Kha tuufa  kha atu thla ni hleili ni (Nisan thla ni 14) tiang hi, nan i chiah hna lai i cu ni zanlei ah cun Israelmi vialte nih cu sa cu  nan thah lai” tiah Pathian nih Mose le Aaron  sin ah Lanhtak puai  zulhding phunglam a chimh hna. Hi caan lio ah hin Israel miphun caah Tlangbawi ngan kha Pathian nih a thim piak rih hna lo. Cu caah inn chungkhar pabik a simi nih tuufa thimnak nawl a ngei. Asinain  Exodus  28:1 ah cun “Aaron le a fapa hna cu ka tlangbawi rian a ttuantu ding an si” a ti caah  Pathian nih Amah ai awh in  Tlangbawi rian ttuan ding kha  nawl pek  a si  hnu ah cun, midang nih ttuan duhtuk zongah  ttuan khawh ti lo mi  rian a si. Aaron  thi le sa aa telmi  Aaron hrinthlak  (the line of Aaron ) lawnglawng nih ttuan khawh dingmi  rian a si cang. Cu caah Pathian sin raithawinak ding tuufa  poahpoah  cu Tlangbawi Ngan lawnglawng nih a thim khawh. Examine  a tuah khawh. Amah Tlangbawi  Ngan lawnglawng nih a tti  peuih (confirm) a tuah khawh. Asiahcun Bawi Zisuh  teh aho nih dah Pathian Tuufa a si ti kha Examine a tuah lai i confirm cu a tuah ne lai?

          Luke  1:5  ah cun “Zekhariah an timi Tlangbawi Ngan pakhat a um. Amah  a nupi  cu Aaron  hrinsor  a si”(Lai Bible nih Aaron hrisor a si timi  kha tlangbawi hrinthlak  a ti)  a timi kan hmuh. Tipilpetu Johan  nih Bawi Zisuh  cu Vawlei  sualnak a kalpitu Pathian Tuufa a si (Johan 1:29) tiah  a  phuan  tikah  hi bantuk in Pathian Tuufa   thim khawhnak  le phuan khawhnak (Qualification and authority) nawl  ngeih  dingah  cun  amah Tipilpetu  Johan hi Aaron hrisor a si hrimhrim a herh. Tipilpetu  Johan a nu le a pa cu Aaron hrinthlak (The line of Aaron ) an si caah Tipilpetu Johan cu  directly in Aaron hrinthlak (Desscendant  of  the Aaronic Priesthood ) a si i cu caah Tlangbawi Ngan  sinak  nawl  a ngei. Hi Tlangbawi  Ngan sinak (The lineage of the High Priest of Israel ) a ngeihmi  nih hin Johan 1:29 chung i kan hmuhmi, “Bawi Zisuh cu vawlei sualnak a kalpitu Pathian Tuufa,” a si tiah a rak  phuanmi  a bia kha  fakpi in a fehter.

        Lanhtak  puai  hrang i thah dingmi tuufa  hi Bethlehem khua  lei  in a rami  lawngte an si. Bethlehem khua i  a chuakmi tuufa  pawl  hi hma a ngeilomi  le dotlami  an si an ti. Behtlehem  hi  Jerusalem khua  in meng nga  hrawng  aa hlatnak hmun ah a ummi  khua a si. Bethlehem  timi hi  Hebrew  biafang  beit le lechem  Pahnih kawmh  in sakmi  khuamin a si. Asullam cu changreu inn (house of bread ) tinak a si. Bawi Zisuh nih a kalnak poah ah mipi hna sinah a chim lengmangmi  bia cu “Keimah hi vancung in a rami nunnak changreu ka si (John 6:35)”a ti. Prophet  Micah zong nih "Bethlehem  Ephrathat, nangmah cu Judahram chungah khua santlailo khua hmete na si ko  nain, nangmah chungin  Keimah caah Israel uktu cu a chuak lai (Micah 5:2)" tiah tuu cawng khua,  Bethlehem  khuate  khua  in Khamhtu  Bawi, Mssiah ( Nunnak changreu)  cu a chuak lai  a rak timi kha  a chuak taktak cang. Lanhtak tuufa (Passover lamb) zong kha  hi Bethlehem khua i a chuakmi  tuufa  lawng kha  raithawinak caah Tlangbawi ngan nih a thimmi  le a hmanmi  a si tikah, hi hmanthlak nih hin Bawi Zisuh cu Pathain Tuufa a sinak kha a van fian ter chinchin.             Tlangbawi Ngan nih Lanhtak tuufa  (Passover lamb ) kha a thim  hnu ah, Tuufa  kha  Jerusalem khua lei ah a van hruai.Jerusalem khua chung an luh tik ah the East Gate or the Golden Gate timi kutka in an lut. Jerusalem  khua chung  luhnak  kutka  hi  Nehemiah chan lio ah cun  11 a um i a tu ah cun kutka  pa sarih lawng hi an awn. Lanhtak tuufa  kha  East Gate  kutka in Tlangbawi Ngan nih a rak luhpimi  zong hi  anmah Israelmi nih cun Messiah a rat tikah cun  hi East Gate kutka  lei in a rak lut te lai tiah an zumh (Ezekiel 44:1-3) caah a si . Tlangbawi  Ngan nih Lanhtak tuufa  kha East Gate in a rak luhpi ni hi  Lanhtak puai  ni aa thawk hlan ni 4 a duh ni, Nisan thla ni 10 ni  ah a si.Hi Nisanthla  ni 10 ni te lawngah (Exodus 12:3 ) hin  Lanhtak tuufa  zong kha  hi East Gate in Jerusalem  khua chungah rak luhpi khawh a si. Tlangbawi  Ngan nih Lanhtak tuufa  kha Temple  lei  ah a van hruai tikah ah cun Jerusalem khua chung i a ummi  mipi hna le Lanhtak puai zawh ding i a rak rami hna nih khan  East  Gate  kutka in Temple tiang, kuhchuk hnah putbu in le Psalms hla 118:25-26 kha sakbu in "Hosanna , Kan sualnak a kalpitu Pathian tuufa  cu thangtthat si ko seh” tiah au pah bu khin an don.

        Bawi Zisuh zong Nisan thla ni 10 ni  thengte ah Laafate citbu in East Gate lei in a rak lut ve. Mahkha kha Matthai nih Zechariah 9:9 bia kha a van lak i, “zohhmanh, na siangpahrang  cu na sinah toidor te in Laa cungah i cit in a ra lio" tiah Bawi Zisuh cu Pathian Tuufa  sinak lawng in a ralo, Khamhtu  le Daihnak  Bawi  Messiah a sinak zong in a ra tiah a ti. Bawi Zisuh chan lio Judahmi  nih cun sianpahrang nih an pawng  kam khua le ram (neighboring country) hna ah chit ci yi (Mission of Peace )  in an kal an tlawn tikah Laa (donkey)  kha an i cit i an kal tawn. Asinani ram khat le ram khat  ral an i doh tikah cun rang kha an i cit tawn. Biathlam 19:11 ah cun "Van kha aa hung i rang raang pakhat ka hmuh. A cung i aa citmi cu a min ah Zumhawktlak (Faithful) le Ahmanmi (True) ti a si. Bia a ceih tikah  le ral a doh tikah dinnak in a ceih i a doh” a timi a um. Bawi Zisuh hi a voikhatnak ah cun  Khamhtu  le Daihnak Bawi  sinak  in Laafate kha  aa cit i hi vawlei ah a ra ko. Asinain a vuihnihnak a rat tikah cun rang kha an van i cit lai i hi vawlei pumpi  kha bia a ceihte lai.

         Bawi Zisuh, Eastern gate kutka  lei in a rak luhnak a sullam pahnih  in a um kho. Pakhatnak ah East gate kutka hi Bethany khua in Jerusalem khua chung  luhnak lam a si i hi caan lio ah khan Bawi Zisuh cu Bethany  khua  ah a rak cam i cu Khua lei in a rat caah khin a si. Pahnihnak  ah prophet Ezekiel sinah Bawipa nih a chimmi bia a um. Cu bia cu “Hmunthiang lenglei  kutka nichuahlei a hoihmi ah cun a hei ka kalpi tthan i kutka cu a rak i khar. Bawipa nih cun a ka thawh i “Hi kutka hi aa khar peng rih lai. Ahohmanh an lut lai lo.Zetintiah Bawipa, Israel  Pathian cu (hi kutka) a chung hin a luh caah aa khar peng ko lai (Ezekiel 44:1-2)”a timi a um ca zongah a si.

          Ezekiel  nih hika i a chim duhmi cu, nikhat khat ah cun Bawipa cu hi East gate kutka  in Jerusalem khua chungah a rak lutte lai. Cu a luh hnu  ah cun ahohmanh an luh tthan khawh ti nak hnga lo (kutka cu) khar (sealed up) a si cang lai a tinak a si. Bible nih a chim ningte in a si ah cun Bawipa cu Amah hrimhrim  kha  hi  the East Gate  in Jerusalem  khua chungah cun a luh a hau i cu hnu ah kutka zong  kha khar a hau hnga.

         Asiahcun Bawipa cu zeitikahdah hi East Gate kutka in cun a rak luh lai i East gate kutka zong cu khar a si te hnga?.

        Bible nih a chim ningte in le Bible bia  a tlinnak hnga (Luke 18:31-33, Matthai 20:17-19, Mark 10:32-34), Bawi Zisuh cu Laafate kha a van i cit i East Gate in Jerusalem khua chungah a rak luhnak  kha a si i, nihin ni ah cun cu East gate  zong cu ahohmanh  luh khawh a si tinak hnga lo khar (completely sealed up) a si ko cang. Zeitintiah cu East gate kutka hmai ah cun Muslim thlanmual a um caah a si. Amah Bawi Zisuh kha hi East gate kutka in a rak luh tthan hlanlo tiang  hi East gate kutka  cu khar a si peng  ko  rih lai.

        Tlangbawi  Ngan nih a van hruaimi Lanhtak Tuufa cu mizapi nih,hma a ngei maw ngeilo –dotlami a si maw a si lo, examine  an tuah  khawhnak  hnga Temple  luhnak (entrance) pawng ah khan  Nili  chung an hren  i an  chiah. Kan chim cang bantuk in, Bawi Zisuh zong  kha  Nisan thla ni 10 ni ah khan Jerusalem khua chungah cun a rak lut ve i cu a luh hnu  Nili  chung  kha Pharisees  hna  le Sanhedrin  Tlangbawi  hna  nih a sualnak kha an kawl (examine an tuah) ve. Bible nih cun “Pharisees  pawl cu an kal i Zisuh foihnak ding caah khan bia an kawl (Matthai 22:15)”a ti.Sihmanhselaw “Zisuh cu ahohmanh nih bia kaa khat hmanh an let kho lo i cu ni thawk cun ahohmanh nih bia an hal ngam ti lo (Matthai 22:46)” tiah a sualnak an hmuh khawh lo nak kha fiangte in a chim. Cun a tanglei, hi minung hna zong nih  Bawi Zisuh a sualnak an hmuh lo nak kha a tu bantuk in tehte an khan cio.     * Pilate nih Bawi Zisuh kha a sualnak a kawl hnu ah hi ti hin a chim, “Amah cu a sualnak zeihmnah ka hmu lo (Johan 19:4),”     *King Herod: nih bia a ceuh hnu ah tlangbawi  upa pawl kha le hruaitu hna le mi zapi kha a auh hna i, hi  pa hi ka sinah nan ratpi i mizapi kha a pingah a hruai hna nan ti. A tu cu amah kha nan hmaiah ka kher i thil  tthalo a thuah tiah nan puhmi vialte kha pakhat hmanh a tuah tiah ka hmu kho lo (Luka 23:13-15)” tiah sualnak pakhat hmanh a hmulo nak kha  tehte a khan.    *Annas:Amah hi Tlangbawi ngan a nupi i a pa a si, Bawi Zisuh a sualnak kha a hmu ve lo i  bia ceuh awk a theihlo caah Bible nih “Annas nih khan Tlangbawi Ngan sinah khan a hei kuat (Johan 18:24)”a ti ve.    *Caiaphas: Tlangbawi  Ngan a si. Amah zong nih Bawi Zisuh a sualnak kha a hmulo. Cu caah bia ceih awk a hngallo i, “I kalpi u law nan phung ning in va ceih ko ngat u (Johan 18:31),”a rak ti ko hna.   *Judas: Bawi Zisuh a zultu lakah pakhat a si ve. Bawi Zisuh kha kum thum chung a sualnak a kawlmipa a si  i hi pa nih Bawi Zisuh kha hi ti hin tehte a khan, “A sual lomi thihnak ka phakter kha ka sual (Matthai 27:4),”        *The centurion: Roman ralbawi a si,A mah nih tehte a khanmi cu, “A taktak ah cun hi mi hi Pathian Fafapa a si hrimhrim ko (Matthai 27:54),”a ti ve.      *Mifirpa: Bawi Zisuh he vailam ah an thah mipa a si, amah nih a thih lai te ah “Kannih ca i biakhiahnak an tuahmi cu ahmanmi a si, zeicahtiah kan tuahmi ruangah kan hmuh awk a simi kha kan hmuh, sihmanhselaw anih hi cu  tthatlonak zeihmanh a tuah lo (Luke 23:42)” tiah a cah laite ah bia a phuan ve.      

  Bawi Zisuh an tlaih lai zan ah khan Bawi Zisuh le a zultu hna cu Gethsemane  dum  ah  an kal.  Cuka  hmunah  Bawi Zisuh thla a camnak kha  Luke 22:42 nih a chimmi cu “Ka Pa na hna a tlak ahcun  hi hrai hi ka tthial piak ko. Sihmanhselaw keimah nawl si loin nangmah nawl si ko seh” a ti i verse 44 ah cun “Lungthin fak ngai in thla a cam i a thlan cu vawlei ah thi dor bantuk in a tla” a ti.           Hi Bible verse chirhchan  in sermon  ka theih  tawnnmi cu, Bawi Zisuh cu minung a si vee ko caah thih hi a rak ttih ngai ve ko  i, cu caah hi hrai  (vailam cung thihnak a si tiah an ruah) hi ka tthial piak ko sawh tiah thla a camnak  hi a si an ti. Cu  bantuk cun a si taktak  hnga maw?         Bawi Zisuh nih Amah a zummi hna  taksa thihnak kha  thihnak a si a ti ballo (Johan 11:11, 1 Cor 15:51).Amah a zumlomi  hna tu  kha mithi a ti hna (Matthai 8:22). Cu ca ah Bawi Zisuh ca ah cun  (minung nih kan ruah bantuk in) taksa thihnak hi thih a si lo. Pum pakhat  chungin pum pakhat chungah  vai tthial  bantuk sawhsawh khi a si ko.Zeitintiah  kan thlarau nih a um hnawhmi  a tu kan  takpum hi cu thlaam (temporary dweling) lawng a si i, hi a thu a man khomi  kanpum  yayi tay  hin  a thu a man kho tilomi, zungzal a hmunmi  (Bawi Zisuh nih a ngeihmi Thlaraupum  bantuk in) thlaraupum  ah thlen kan si te lai (Luke 24:39,1 Cor 15:51-54). Cu caah Bawi Zisuh ca ah cun, taksa thihnak  hi thih a si lo ah cun “Bawi Zisuh zong nih  thih  hi a ttih ve ko” timi cawnpiaknak hi  ahman kan ti kho hnga maw?           Cun, “Mah himnak lawng a ruatmi cu a nunnak kha a sung lai, sihmanhselaw “Keimah ruangah ” a nunnak a sungmi cu khamhnak kha a hmuh lai (Luke 9:24 ) a timi te hna, “Mi Fapa ruangah mi nih an i huat hna i  an i hlawt hna i an in serhsat hna i mitthalo an in ti hna tikah cun i lawm u law a lam in lam uh (Luke 6:22)” a timi te hna, cun, "pum cu a that kho nain a hnu ah zeihmanh a tuah kho lomi hna kha va ttih hlah uh (Luke 12:4)” tiah Amah kan zumh ruangah cu bantuk thihnak  te hna, serhsatank te hna kan hmuh kan tontik zongah  ttih lo te in lawmhnak he a lam hmanh  va lam ding in forh fial ttung i, Amah  Bawi Zisuh vial nih thihnak  van in lai taktak tikah, cu thih  ttih ruang hna  i, ka pa.. hi hraite hi ka tthial piak ko sawh a timi a si ko ah cun, ruat hmanh law, Bawi Zisuh cu zumh awk a tlak ti ne hnga maw? Biak a phu ti hnga maw? Cu ti a si ah cun Bawi Zisuh cu midepde ah cun pei kan canter ko ne lai cu..         

  The founders of Western Philosophy  pakhat a si mi, Socrates (469-399 B.C.E) cu mino hna kha a pingah a hruai hna, a cawnpiak hna tiah, sual an phawt  i, cu ruangah   biaceihbu  (hi biaceihbu  Jury ah hin member 500 an um)  nih hemlock  (a poisonous  liquid ) an timi thihsi  an dinter. Thihsi  a din hlan ah thong  chungah an chiah. Cu lio ah amah a hoipa  Crito nih thong cawngtu hna kha thuhnawh a pek hna i  Socrates  kha thongchung in zaamding in khua a khan piak. Asinain amah Socrates nih a duhlo. Zeitintiah amah nih a cawnpiakmi  cawnpiaknak  hi cu ahmanmi  (morally right zong in ) a si a ti i  an pekmi  thihsi tukha  amah a zultu (followers) hna  hmaiah lung cawl canghnak um hin lo te in a din i a thi ko.           Polycarp  ( 70-155 AD-bishop of Smyrna or Izmir) an timi pa cu Bawi  Zisuh a zumh ruangah biaceihbawi  hmaiah an chuahpi ve. Biaceihbawi  nih Zisuh Khrih kha na hlawt i Ceasar is Lord na ti ah cun kan luatter lai a ti. Asinain Polycarp nih biaceihbawi  kha “Keimah ka pum kha  mei  in na ka khangh  i nazi pakhat  hrawng a rauh hnu ah cun mei cu a daite ko lai, asinain nang mah nih na hngalhlomi  cu a ra liomi mei- in- bia ceihnak (the fire of the coming judment )  kha a si, ka cung i tuah na duhmi kha tuah zawkzawk ko,” tiah ralttha ngai in thihnak kha  a in ko.        

  1555 kum ah England ram  Oxford  khua ah Nicholas Ridley le Hugh Latimer cu Bawi Zisuh an rak zumh ruangah hri in an ttem hna i mei  in an khangh hna.An ke lei khin mei kha an van khangh  hmasa  hna  i, cu lio ah Latimer nih ahoipa  Ridley cu, “Master Ridley, Nihin ni ah Englangram cu nangmah le keimah hmanhgin Pathian dawt nak  mei  kha  muihnak chungah pha zawng dai van bantuk in kan vaan lai” tiah thihnak kha hmai panhte in an in ko.         

  Hi bantuk in minung  sawhsawh a sikomi  hna hmanh nih anmah le an zumhnak ah cun ralttha ngai  in thih kha an rak ngamh  cio ko. Midang cu van chimlo Pathian a zumlomi  Socrates  hmanh nih a hman tiah amah pumpak in aa tlaihmi a zumhnak ah cun (minung  sinak in a chuakmi  ruahnak a dirpimi va si ko hmanhselaw) lungpi  bantuk in fektthup in an dir ko.               

Cu caah  ruah setmat ah cun Amah Bawi Zisuh nih a in a tuarmi nak hmanh in Amah a zultu hna le Amah a zumtu hna nih nihin ni tiang an tuarmi le an in mi hi a fak hmanh a fak deuh  lai.           

Rom ralkap nih Bawi  Zisuh an tuknak hi Bible nih  vuizeizat ti kha a chimlo na in Bible lei mifim hna nih voi 39 in an tuk ti a si. Fung in tuk timi hi Rom uknak phung a si lo, Judah phung ningte a si ko (Deutronomy 25:3). Judah phungah hin voi 40 le a cung an tuk hna i an thih ah cun a tumipa kha  thihdan pek khawh a si. Cu ca ah Paul nih voi 40 tuk ding kha voi khat zuk in voi 39 an ka tuk a ti nak kha a si. Paul cu voi 39 tuk timi  kha  voinga a  in (2 Cor11:24). Cu caah 39x5=195 a si i, Lung in an chehnak, Fung in an tuknak, Thongah an tlak i tihal le rawl ttam in taklawng hna  an chiah i, an hremnak  tehna,  ti bantuk hna  chimrel rih lo in, Paul nih a rak intuarmi  tuknak hi, Bawi Zisuh an tukmi  nak hmanh in letli in a tam deuh, a in deuh, a tuar deuh, a fak deuh. Minung a simi poah nih thih cu kan ttih dih ko. Asinain Paul nih cun thih hi a ttih lo. Zeitintiah zungzal a nungmi  Bawi Zisuh Khrih kha  a hmuh cang ca ah a si. Cu caah  thih hi a ttih lo lawlaw, a ttih lo lawng hmanh si lo in, amah Paul ca ah cun thih hi  a Miak tuk a ti (Filipi 1:21-22), a nun nak pek tiang in amah a dawmi Zisuh Khrih ca ah thih cu a sunglawi  bikmi  laksawng bantuk in a hmuh.        Hi bantuk in minung menmen  a siko mi hna hmanh nih an tuar khawhmi  le an in khawhmi  kha, “an ka thah lai i nithum ni ah  nun nak ah ka tho tthan lai (Luke 18-33)” tiah  fiangte in aa theih ko  cangmi le, “ Vawlei  cu ka tei cang (Johan 16:33)” tiah thihnak hmanh a tei cangmi,  Van Bawi Fapa Bawi Zisuh nih zeiruang ko ah dah  hi tluk lawmlam  in amah le amah i uk khawh  tilo dengmang tiangtiang in lungkuai le lungsivang  in a um hi a si hnga? Zeiruang ko ah dah a thlan hmanh  thi bantuk a can tiang in thla a rak cammi hi a si hnga? Zei ruang ko ah dah Vanmi  hna tiang  nih a  van hnemhmi  hi a si hnga  (Luke 22:43)?          

Hika ah hin a fiang ngai mi pakhat cu, Bawi Zisuh a zultu hna le Amah a zummi  hna nih Amah Bawi Zisuh an rak zumh ruangah martar in thihnak fakbik a rak ingmi  hna ahohmanh nih hngalh khawh lo dingmi  thil pakhat khat kha Bawi Zisuh nih a rak hmuh ca ah a si.Cu a hmuhmi cu taksa lei hremnak le taksa lei thihnak  varal pinleipi ah a ummi,  taksa minung nih hngalh khawh  lomi “Pathian thinhun nak hrai,” kha a si. Kha hrai Pathian thin hunnak hrai kha  Bawi Zisuh nih “Ka lak piak ko” tiah Pathian sinah thla a cam hnawhmi  kha a si. Hebrew Bible nih cun “Hrai” timi hi  sualnak in a khatmi minung hna cungah  a tlungmi Pathian thin hun biaceihnak kha  tahchunnak  in an hmanmi  a si.

         Psalm  75:6-10 ah ca ttialtu nih Pathian thinhunnak hrai timi kha hi ti hin a ttial“Bawipa kut ah hrai pakhat a um, a chungah cawh ciami (kawl  Bible nih, siphun khat a timi ) misurhangsen in a khat. Cu misurhangsen kha a thlet i mitthalo vialte a dinter hna" a ti. Isaiah nih cun “Bawipa thinhunnak hrai a ding cangmi Jerusalem (Isaiah 51:17) a ti i, Issaiah 52:22 ah cun, “Ttihphannak hrai, Keimah ka thinhun nak hrai”a ti. Biathlam chungah cun “Sahrang le a milem a bia i a hmelchunhnak  kha a cal ah siseh a kut ah siseh a ngehimi  poah nih cun “Pathian thinhun nak hrai” chungah aa rawnmi Pathian thinhun nak misurhang kha a dinte lai” timi a um.       Cu caah Bawi Zisuh nih, “hi hrai “ a ti tikah Pathian thinhun nak hrai kha a chimmi a si i,.. kha Pathian thinhun nak hrai kha ka lak piak ko a timi kha a si. Bawi Zisuh nih hi bia a chimmi hi Gethsemane dum chung i thla a cam lio ah a chimmi a si. Hi caan lio ah hin,hi vawlei  sualnakpi  kha Bawi Zisuh cungah van khinh (transferrd) cang sehlaw ,cu ruangah Pathian thinhunnak  (the Wrath of God) zong hi, Bawi Zisuh cungah a rak tlungmi sisehlaw a dawh  ngai. Zeitintiah hi thla a cam lio ah a thlan ah  thisen bantuk a chuakmi  le vanmi hna nih an van hnemh timi, Bible nih a chimmi  hi,zeidang dang  ruangah silo in, hi ruang cem ah a si ko lai.

        Cun hi bantuk in Vanmi  hna tiang nih an van hnemhmi  le a thlan ah thidor bantuk tiang a cuakmi nih hin,Bawi Zisuh nih nganfahnak  hi zeitlukindah a rak in i a rak tuar cang timi kha Dr. Luke nih langhter a duh ca zongah a van ttial hnawh chanmi  a si ko lai. Alexander Metherell, M.D.,PH.D  nih cun hi  bantuk nganfahnak hi “hematidrosis" a si a ti i, thinlung lei nganfahnak  (psychological stress ) ruangah  a cangmi  le a chuakmi thil a si a ti (The Case for Christ by Lee Strobel ).           

  Dr. Alexander Metherell nih a chimmi bantuk a si ah cun, Bawi Zisuh nih a rak intuarmi nganfahnak hi  thih ttih ruangah le hremnak le sertsatnak hna  ttihphan ruangah a chuakmi  thil silo in dawtnak  ruangah  a  chuakmi  nganfahnak a si deuh. Zeitintiah  Fapa, a  rak  daw  tukmi  Apa nih a cungah (Bawi Zisuh cungah ) misual  hmuh in a hmuh i, a fa sinak in a hlawt  tikah Fapa, Bawi Zisuh nih a celh ti lo, a ing kho ti lo, a tuar zia zong a thiam ti lo. Cu ruang ah cun a si ko lai, vailam cung i thi he hma he aa ciah liopi, a thih lai te hmanh ah “Ka Pathian ka Pathian zeicahdah na  hlawt (Mark 15:34,,Psalms 22:1) tiah thinlung  kehkuai  lakin a au hnawhmi  kha  a si. A au hnawh  kan ti tikah, a aw hmanh hi a thangpi  in a chuak kho lai ka zumlo, zeicatiah  Amah Bawi Zisuh an hremnak, an tuknak le an serhsatnak chimlo in, Gethsemane dum ah Bawi Zisuh kha an tlaih i, Annas  sin ah an kalpi nak thawk  khin Vailam cung ah hi  bia a chim tiang minute  pakhat hmanh aa din kho rih lo, aa hngilh kho rihlo. Ti le rawl zong zeihmanh a  ei a ding rih fawn lo ti hi a fiang. Cu ca ah cun a si ko lai Psalms ca ttialtu nih hi kong hi hi ti hin a rak chim “Ka thazang cu aa cheumi  belkuai  bantuk in a ro in a ro" (Psalms 22:15) a ti. Chim duhmi cu minung taksa nih in tuar khawh dingmi  ri khi a lawnh cang. Cu ca ah hi bia a chim tikah hin a ngeih chunte a thazang  um ek  in a van i  hrim hnu  i  a chimmi a si ko lai.        

Cun hika i Lai Bible nih “na ka kaltak” a timi kha  Kawl Bible nih cun  “sunh pit ” a ti i hnawmtam  bantuk in hnawmhmun  ah hei hlawnh  khi a chim duh deuhmi  a  si. Pathian nih Bawi Zisuh kha  hnawmtam  bantuk in  sinak hrimhrim in fih a nungmi  misualmi  hna  sinah (the heinous nature of sinner)  khan a hei hlawnh (sunh pit) ti khi a si ko. Pslams  ca ttialtu nih cun, “Leidip lak i hung  thi dingah na ka kaltak" (Psalms 22:15) a ti ve.         Cun “Ka Pathian ka Pathian zeicadah na ka hlawt” tiah Bawi Zisuh nih hi bia a chim lio ah hin, a ngai ngai ti ah cun nangmah le keimah nih kan in hnga dingmi  Pathian bia ceihnak kha  a in tuar liopi zong a si. Pathian thinhunnak  hrai  a din lio pi zong a si. Phun dang in kan chim ah cun Pathian nih Afapa  Bawi Zisuh kha a hlawt, a sunh pit . Zeitintiah nangmah le keimah  kha zeitikhmanhah  hlawt  kan si nak hnga  lo ca ah. Pathian nih Afapa Bawi Zisuh  kha bia a ceih zeitintiah  nangmah le keimah kha zeitikhmanhah  Amah Pathian bia ceihnak kha kan in tinak hnga lo ca ah.       

A ngaingai ti ah cun Bawi Zisuh nih a rak in tuarmi hi nganfahnak hi zeitlukindah a fah i a har ti hi cu taksa  minung nih cun kan thei thlu lai lo. Zeitintiah hi nganfahnak hi taksa lei nganfahnak (physical  suffering ) si lo in, Thlarau lei nganfahnak (Spiritual  suffering) a si ca ah a si. David siangpahrang nih cun Bawi Zisuh nih a intuar te lai dingmi nganfahnak kha “Keimah (My blood life ) kha ti bantuk in an ka thlet. Ka thinlung cu khuailul  bantuk a si i, ka chungah a chum in aa chum" (Psalms 22:14) tiah a rak hmuh chung cang. Hika i Lai Bible nih “a tiimi” a timi kha, Kawl  ah cun a timi sawsawh  a si lo, akhalmi  khuailul  kha, meisa lakah van chumh  tik i a sami  bantuk in thinlungah a kang in a kangmi  khi a chim duh deuh mi a si.         Nili a rauh hnu  Nisan thla 14 ni ah cun Temple luhnak pawng i an hrenmi Lanhtak Tufa kha thah  awk ah  an hruai i, biaktthengki  ah an hren (Psalm 118:27). Lai Bible ah cun hi Psalm 118:27 nih a chimmi  “Zit ttin zan a kawng  (Tuufa ) ko zitpalin ucu (Biaktthengki  ) hngaih cuu (hri ) hnih chi ciah lawh “timi kha a telh lo) Hi caan lio ah hin Bawi Zisuh cu Ralkap hna nih an tuk an velh i a lu ah hling luchin an rak chinh lio kha a si.        

Matthai  nih kha  hmantlak kha hi ti hin a langhter, “A puan kha an phoih i  puansen an aih.Hling nge in bawi luchin kha an phiar i a lu ah an chinh.A orhlei kut ah fung an put ter. Cun a hmaiah an kun i an cawhdeh i “Judah singpahrang cu saupi nung ko seh” tiah capo an saih i an nihsawh, cil an chak i fung cu an chuh i a lu ah khan an tuk nak" (Matthai 27:29-30)a ti.        Cu hnu ah  vailamtahnak  i thah awk ah Golgatha ah an kalpi. Hi hmanthlak  hi Isaiah nih cun “Thah awkah an kalpimi tuufa bantuk in awn au lo tein a um (Isaiah 53:7) tiah Bawi Zisuh a chuah hlan kum 700 liopi ah khan  a rak hmuh diam cangmi kha a si. Golgatha  hi Jerusalem khua  leng ah a ummi  hmun a si i kha  lio Temple (Biakinn ) a umnak hmun he khin an i hlat tuk lo. Vailam cungah Bawi Zisuh an tah caan hi zingka nazi 9:00 a si  i a thih hi zanlei nazi 3:00 a si tiah Bible nih a ttih a ciah in a chim. Hi bantuk in Bible nih Bawi Zisuh a thihnak hi hi  caan le hi nazi  thengte a si tiah  a ttih a ciah in an chim hnawh chanmi  zong hi zeidang ruangah si lo in hi caan le hi nazi 3:00 p.m. lio te ah hin Lanhtak tuufa  zong kha Tlangbawi Ngan nih raithawinak a tuah kha aa lim i, tuukawngki  muko  a van tum lio caan le a nazi thengte a si ti kha langhter an duh ca ah a si ko. Hi bantuk in  Lanhtak tuufa  raithawinak a dih le cangka in Tlangbawi ngan cu Temple an  kulhnak  an chon mi  vampang a cung bik i nichuah-thlanglei  a ki ah khin a va dir lai i tuukawngki  in tuah mi muko kha a tum. Tuukawngki  an tumnak a sullam zong  cu Exodus 19:16-19 nih a chimmi  kha phunglam bantuk in an van zulhmi  kha a si. Chim duhmi cu Pathian aw cu muko tummi aw phun khin a mi Isrealmi hna sinah a ra tiah an zumh ca ah a si. Cu caah Tlangbawi Ngan nih a tummi muko aw thawng an theih tikah Lanhtak tuufa  raithawinak cu tlingte in tuahpiah  a si cang, aa lim cang, nunak  cu a him cang  tiah Pathian nih thawng a van thanh bantuk in an zumh.      


Bawi Zisuh zong nih a thih laite ah “aa lim cang (Johan 19:30)” a ti ve. Johan nih cun “aa lim cang” ti lawng kha a chim i a nazi le a caan kha a chim lo, a dang  Gospel  cauk zong nih aa limcang timi biafang an telh lo nain, Bawi Zisuh, a thih laite i a dang bia a chimmi  an van langhtermi  hi nazi 3:00 p.m. a si tiah fiangte in an chim. Cu ca ah  Johan nih a caan kha a chimlo nain,Bawi Zisuh nih “aa lim cang”  tiah a rak chimmi  hi, nazi 3:00 p.m. ah a si ti cu a fiang ko. Bawi Zisuh nih hi bia a chim tikah hin Amah Bawi Zisuh vailam an tahnak hmun Golgatha he aa hlat lo mi, Lanhtak tuufa  rai an thawinak Temple lei in a rami, Tlangbawi Ngan nih a van tummi  muko thawng kha a van theih  ca ah a si. Hi muko thawng hi minung nih an tummi  a si ko nain, Amah Bawi Zisuh ca ah cun a Pa Pathian aw a si. Zeitintiah hi “muko thawng ”nih  langhter a duhmi cu Lanhtak tuufa  raithawinak aa lim cang ti a si ko i, cu bantuk in mi vialte nih zumhnak  thawng in, zungzal nunnak an ngeih khawh  nak hnga, Pathian Tuufa  Bawi Zisuh (Johan  1:29) nih vailam cung i a tuahmi,  hi raithawinak  zong hi, tlingte in tuahpiak a si cang, aa lim cang, a dih cang tiah hi muko hmang in Pathian nih a van thanhmi  (declaring  a tuahmi) a si ti kha Bawi Zisuh nih “aa lim cang,” tiah a van nawlh tthanmi, a van chim chin mi khi a si.

          Cun Vailam cung i Bawi Zisuh a thih lio caante ah khan Temple chung  zongah khuaruahhar  a cang mi  thil a um. Matthai  nih hi ti hin ca in record  a rak tuah, “Zisuh cu fakpi in a au tthan i a cat colh. Khi tikah Biakinn (Temple)  chung puanzar  kha a lu in a taw  tiang aa cheu. Vawlei  kha aa hnin, lung  kha an i cheu" (Matthai 27:50-51) a ti. Bawi Zisuh chan in nihin ni tiang hmanh ah hin Judah inchunkhar pabik (Jewish father) a simi nih a fater (fa upa bik) a thih a si ah cun a ngaihchiaknak langhter nak ah a aihmi a puan kha a thleh tawn. Bawi Zisuh cu Pathian Fater a si (Colossians 1:15 ) Fapa ngeihchunte zong a si (Johan 3:16). Fapa ngeih chun a thih  ca ah  Pathian zong  a lung a kuai, a ngeih a chia ve. Cu caah a puan a simi Temple chung i a thiangmi hmun le a thiang bikmi hmun an danak puanzarpi  kha a thleh ve. Josephus (first century Jewish historian ) nih cun, hi Biakinn puanzar hi a sau  pe 60, a kau  pe 30  a si i, lehmah  4 a chah  mi a si. Rang pahnih nih hnuk hna seh law an hnuk kho lai lo a ti.        Pathian  nih a puanzar thleh tiangtiang  in, a rak intuarmi  hi nganfahnak hi  aho hrangah hme a si hnga, aho ca ah hme a si hnga, Bible nih cun “Kan nih cu misual kan si ko rih lio ah hin Khrih cu kan ca ah a thi (hi a thihnak nih hin ) Pathian nih kanmah kha zeitluk in dah a kan dawt ti kha fiangte in a langhter (Romans 5:8)” tiah Pathian a lung a kuaimi hi nangmah le keimah a kan dawt ca ah a si a ti. Hlawm awk a tlak lomi nangmah  le keimah kha Pathian nih a kan dawt lo ah cun Afapa ngei h chunte cu thither a siang hnga maw.?  Dawtnak timi cu a cohlangtu ca ah cun free Gift a si ko nain a petu ca ah cun man a um zungzal.Sacrifice a um zungazl. Nganfahnak a um zungzal. Hlaphuah minthang a simi Oscar Hammerstein  nih a thih laite ah Broadway musical star Mary Martin sinah a ttialmi cabite ah cun, “A bell’s not a bell till you ring it. A song’s not song till you sing it. Love in your heart is not put there to stay. Love isn’t love till you give it a way.” 

    
     Nandar pa      240-482-8792

            
                    Nandar pa      240-482-8792      August 9, 2012           

---

                   Bible: Zu le Laimi  

     Vawleicung biaknak vialte lakah hin Khrihfa biaknak tluk i minih an doh cemmi, an soisel cemmi le an ral cemmi biaknak hi a um lai ka zumlo.  Khrihfa biaknak cu cenghngia pawl nih an sehmi sa kha anmah le zawnhoih cio in an duh poah in an seh an hlih an zam bantuk in vawleicung mifim timi scientist, psychologist le philosopher pawl zong nih anmah le an cawnnak an thiamnak cio in, an duh poah in an chuih, an lamh, cil an chak hnawh. Khrihfa min ai thlaihmi ko hi kan rak zual khun. Bible a soisel kho deuhmi poah hi mifim kan ti hna lai maw zeidek? 

Cuhna lak ahcun Thomas Aquinas (1225-1274) hi mi hmasa a si. Amah cu Pathian fimnak nakin minung fimnak le ruahnak kha a biapi ah chiah i khrihfabu kha hruai a duhmi pa a si. Nihin ni zongah Bible kha minung mit in zoh i, duh poah in sual kawlnak, soiselnak, zomhteihnak a chuahtertu humanism ruahnak kha Khrihfa biaknak chungah a rak luhpitu mi hmasa zong a si.     Luke 3:1 chung i “Lysanias nih a ukmi Abilene” timi ahhin Abilene a si lo, Lysanias nih a rak ukmi cu Chalcis timi ram pei a si ko cu, Abilene a si ttunglo, cu caah Luke hi zumh awk pakhat hmanh a tlaklo tiah vawlei pumpi theih in a rak aumi hna zong kha, hi humanism ruahnak ai tlaihmi scholars pawl an si (The Case For Christ by Lee Strobel).   Asinain cuhnu tlawmpal ah archaeologists pawl nih an van chuahpi mi cu, Lysanias timi min hi minung pahnih an si i an min an i khat. Scholars pawl nih an chimmi Chalcis uktu Lysanias hi Luke nih a chimmi Abilene uktu Lysanias (A.D 14 to 37) hlan kum 50 lio ah a rak ummi pa a si an ti i (archaeologists pawl nihcun), Luke nih a rak chimmi hi (a ttih a ciah) in a hmanmi a si ko tiah an fehter.       Cutikah scholars pawl cu bialeh awk an thei tilo, an holh kho tilo. Cu caah scholar an si pek tiah an chimmi poah i zumh sual ahcun tlau a fawi te. Tlau sawhsawh a si ko tham ahcun a va poi hngalo, ingaihchih awk a ttha ti lomi, zungzal hremhmun tiang hna a kan phaktertu tlaunak hna a si ahcun a poituk ding khi a si.   

Cu caah Bawi Zisuh nih, “Ka chimmi cu Thlarau a si,”a timi, hi a bia nih a langhtermi cu,  Pathian bia (Thlarau bia) cu minung fimnak le tuaktannak in hngalh khawh dingmi an si lo, Amah Pathian hrimhrim kha minung hna sinah ai phuan tik lawngah amah Pathian (Thlarau) kha (thluak in a silo, thinlung chungin) hei hngalhte ding khi a si.    Abraham nih amah minung sinak in khua a ruah a ruah i Pathian (Thlarau) kha a hngalh a si lo. Amah Pathia (Thlarau) hrimhrim kha Abraham sinah a van i phuan tik lawngah Abraham nih Pathian (Thlarau) kha (a thinlung in) a rak hngalhnak kha a si. Cu caah Bawi zisuh nih, “Biatak Thlarau (Pathian) kha a rat tikah cun Amah nih Biatak kha an cawnpiakte hna lai (John 16:13),” a rak tinak zong cu a si.    Cu caah Bible nih Zu a ti tik zongah, Pathian Thiangthlarau nih hngalhnak a kan pek hlanlo chung poah cu, historical in siseh, medical lei zong in siseh, cun biblical lei zong in siseh minung sinak in a chuakmi ruahnak le hmuh ning hi cu a phunphun a um kho ko.    A bikin zapi cu Kana khua nupi tthitnak puai lio i Bawi Zisuh nih tii in misurzu a rak sermi ko kha kan thinlung ah a cuang colh. Awl tukin, Bawi Zisuh hmanh nih pei zu cu a ser ko cu kan ti i, zudin hi a poilo tukah kan chiah i, sual a si ti hmanh hi kan i fiang kho ti hna loh.     Cuticun, Khrihfa min kan i thlaih cuahmah bu ah, Bawi Zisuh zong kha zu a ser cuahmah mi hna le zu a chuang cuahmah mi hna tlukceo men ah kan hei chiah ko i, amah Bawi zisuh zong kha misual ahcun kan canter beh. Pathian Thlarau rianttuanak a si i Thlarau rian ttuannak cu minung sinak in a hngalh in hngalh khawh a si lo (Romans 8:7-8) ti hmenh kha (Thiangthlarau in hrinmi fa kan silo caah John 3:6) kan thei ko tilo, kan pemh ko ti lo.    Cucu kanmah (Chinmi) lawng maw ti ahcun a si lo. Khrihfa hmasa hna le Reformers pawl zong nih zu (beverage alcohol) cu Pathian nih minung hna kan caah a kan pekmi laksawng (gifts) a si an ti ko.

Khrihfa Hruaitu Hmasa Hna Le Reformers Pawl Nih Zu An Hmuh ning   The Catholic church (the universal church) timi Khrihfabu min a rak petu Ignatius (A.D.35-110) nihcun, tii an cawhmi misurzu (fermentation or alcohol a um cangmi misurzu) kha Bawipa zanriah (amah nih Eucharist a ti) tuah tikah hman ding a si, hi bantuk Bawipa zanriah kan hmanmi nih hin Khrihfabu chungah zumtu hna Bawi Khrih ah pumkhat kan sinak lawng silo in pumpak zong in pakhat le pakhat i tlaihchannak le i dawtnak zong a karhter i a fehter chin a rak ti.   Cun Cyprian (A.D.200-258) ve nihcun, misurzu cu Bawi Zisuh ai-awh a si i, tii cu zumtu ai-awh a si. Hrai chungah tii le misurzu kan cawh tikah cun misurzu le tii cu tthen khawh an si ti lo. Cubantuk cun Zisuh Khrih le zumtu hna zong hi tthen khawh a si ti lo.; cu ti kan tuahmi nih cun Khrih ah pumkhat kan sinak zong kha fiangte in a langhter chinnak a si tiah Ignatius cawnpiaknak kha a fehter.         Asinain, Randy Jaeggli (PhD, Bob Jones University) nih a chimmi cu, Reformation chan lio ah misurzu ahhin tii hmanh an cawh ti lo. Tii cawh rih lomi, a hrimmi zu (undiluted alcoholic beverages) lawng kha an din cang a ti.      A bikin Martin Luther chan lio, Germany ram ahcun, zu din hi chawnh khawhmi zawtnak bantuk in an zawtnak a simi zu din hi a rak zualhma tuk ko cang a ti.. Luther zong nih amah he chankhat a simi reformers hna nakin zudin le zurit hi a tthalo tiah fakpi in a aupi len ko na-in amah Luther zong cu lung awttowmnak um hinlote in zu kha a tawkfang (moderation) hi cu a rak ding ko a ti.   Reformer pakhat a si vemi Calvin zong nih, misurzu a tawkfang din hi cu tha a rak pek ko. Calvin nih a  chimmi cu, wine din hi cu nawlpek khawhmi (permissible) a si ko, zeitintiah hi bantuk wine din hi cu minung kan thinlung kha a nuamhter caah a ttha ko a ti.     Hi bantuk in Calvin nih misurzu din cu a ttha ko tiah tha a rak pekmi zong cu zeidang ruangah a si lo fawh, Kana khua nupi tthitnak puai lio i Bawi Zisuh nih tii in misurzu a rak sermi kha zoh in a chimmi a si. Amah Calvin nih cun, Bawi zisuh zong nih Kana khua nupi tthitnak puai lio ahcun pei a ttha bikmi misurzu (wine) kha a hleihluat in a ser ko i, misurzu a thawtnak le a tthatnak kha a langhter ko cu, cu caah a tawkfang din hi cu a tttha ko tiah a rak ti.   Cun Mayflower tilawng in, England ram in America lei pem dingah a rami Puritans pawl zong tilawng chung an um lio ah an fa le a simi hngakchiate hna hmanh nih beer te hna an ding ko ti a si.    

  Puritans pawl cu Protestant an si i, siangpahrang uknak tangah a ummi Church of England Khrihfabu hruainak phung a duhlomi an si. An nih cu, Zwingli le Calvin te Reformed theology ai tlaihmi le a pommi an si.     Cu caah zu (alcoholic beverages) kong zongah Reformers pawl hmuh ning le cawnpiaknak kha a ningpi in an i lak i an rak pemnak New England an phak tik ahcun kha Reformers’ views kha an nunphung bantuk ah ai cang beh. (New England hi America ram northeastern lei i a ummi ram a si i, Maine, New Hampshire, Vermont, Massachusetts, Rhode Island le Connecticut ti in States paruk komhmi kha New Englang ti a si. 1616 ah John Smith nih min a rak pekmi a si).  Hi chan lio ah tii kha chuan i a kih tikah a dor tete dawnhmi tii (distilled water) a um rihlo caah tii sawhsawh din hi zawtfahnak a chuahter an ti i, beer hi tii ai-awh ah an hman (Kawlmi nih inn kip ah yi nui cian an din bantuk in).    America ram, a bikin New England ah, 1660s tiangah hin cun zu hi an ram le an nun phung chungah harsatnak a petu (problem) a rak si rihlo. Asinin 1743 kum hnu ahcun zudinnak in a chuakmi buaibainak le harsatnak (problem) hi a tam ngai cang.    

Cu caah The Union Temperate Society of Moreau and Northumberland (1808), The first National Organization (1826),  cun The Anti-Saloon League (1895) timi zu dohnakbu hna kha an rak ser i zu kha an rak doh.    Cu chan lio ah pastor te zong nih zu a tthat lo nak kha fakpi in a rak aupi ve. John Wesley hna nih cun  zu zuar, zu cawk, zu ser le zu din hna hi sual an si a ti i, sualnak a hrintertu zu kha fakpi in a rak doh. 1826 kum ah, Lyman Beecher zong nih Six Sermons on Temperance timi zu dohnak cauk kha a rak chuah. Evangelist minthang pakhat a simi Billy Sunday zong a thih tiang zu a rak dohmi a si.     America ram pumpi zong nih, 1919-1933 kum tiang cu, zu ser le zu zuar an rak kham ko. Asinain New England ram chungah a ummi Rhode Island le Connecticut State hna nih cun zu ser zu zuar khamnak phung a simi ‘18th (prohibition) Amendment’ kha hnatlaknak minzen an rak tthut bal lo ti a si. A ruang cu, zu a tawkfang din cu a ttha ko timi Reformers’ views kha fektthup in an i tlaih caah a si an ti.    Hi kong he pehtlai in, Dr. Samuele Bacchiocchi nih a cauk pakhat (The Preservation of Grape Juice) ah a chimi cu, America ram ah nihin ni tiang zu dingmi an tamtuk nak a ruang cu 1933 kum lio i zu ser zu zuar khamnak phunglam a simi 18th (prohibition) Amendment an rak hrawh caah a si i, hi bantuk in an rak hrawhnak zong cu Khrihfa biaknak lei minung hna nih zu a tawkfang (moderation) din cu a ttha ko tiah tha an rak pek caah a si a ti.     Cu caah a tu ahcun cu a tawkfang timi nih cun a tawkfang kho tilo i mi tampi cu kumkhat hnu kumkha, chankhat hnu chan khat, nunu papa, mino hnakchia (kum 12 in 15) ti loin, zu hmun sa hmun ahcun kan i peih thluahmah ko cang hna i, kan vawleipi zong, cu a cancer zawtnakpi he cun, damh khawh tilo in a zual chin lenmang ko cang (Moderation has led millions to become immoderate drinkers) a ti.    Louis Rushmore zong nih Beverage Acohol timi a cauk ah a rak chimmi cu, America ah a buakthlak incun kum 18 in a cung, zu dingmi hi 71% an si i, 29% hi a dinglomi an si a ti. Hi percentage ning hin cun nunu papa zu an ding tinak a si ko i zu dingmi an tamtuk tinak a si ko.   


Medical Science Nih Zu A Hmuh Ning  Le Zu Nih A Chuahpimi Harsatnak        Zu (alcohol) cu sivai angeimi (poisonous) phunkhat a si. Minung kan thi chungah zu (alcohol) a cheuchum (half of 1%) te lawng a um sual zongah thih a fawite. Zu van din tik poah ah cu zu nih, a thar in ai siam tthan kho tilomi minung thluak cells (brain cells) hna kha a rak hrawh hna i, cunih cun lung chungah thil i cinken khawhnak (memory) zong kha a hrawh chih beh.     Cunih a van chuahpi tthan rihmi cu, stroke timi zennakte hna, Alzheimer’s disease timi thluaklau zawtnak te hna Parkinson’s disease timi kut ke ther zawtnakte  hna a chuahter khawh. Thilthar cawn tik zongah, thil hngalh khawhnak le thil ti khawhnak lei ah chanbaunak te hna, lungchung ah thil i cinken khawh tilonak le lung tlaunak te hna a chuahter.    Phundang in chim ahcun, zu nih a ngan a dam ko mi kan pum kha a hrawh a si ko. Kan dinmi zu nih kan lung (heart) kha a hrawh lai. Cu nih a van chuahpi mi cu, thikai zawtnak, lung zawtnak, heart muscle timi lung (heart) i a rian ttuan khawhnak thahri or tha hna kha a hrawh lai.      Kan dinmi zu nih kan thin (liver) kha a hrawh lai. Cutikah thin cancer zawtnak, thin phing thin fah zawtnak (hepatitis), cirrhosis timi thin lei zawtnak te hna a chuahter lai.   Kan dinmi zu nih kan pawpi a rian ttuannak kha a hrawh lai. Cutikah pawpi lei cancer zawtnakte  hna pancreas (kan pawpi nih kan ei kan dinmi kha tthate in a rial khawhnak hnga, tii hang bantuk a chuahtertu) a rian ttuannakte  hna a rawk lai. Cutikah kan pawpi chungah thi a chuak lai. Ulcers timi hnai bantuk a simi hma hna an chuak lai.    Kan dinmi zu nih nervous system timi thluak he ai pehtlaimi kan thahri a rian ttuannak hna kha a hrawh lai. Cutikah kan kut kan ke hna an zeng lai i, kan kut siseh kan ke nih siseh thil pakhat khat an tongh tikah an tonghmi kha (zei thil a si timi kha ) an thei kho ti lai loh.      Dr. Marvin A. Block (Chairman of the Committee on Alcoholism for the American Medical Association) nih cun, nu nih nau an pawi lio ah zu tampi din cu chimlo a tawkfante an din hmanh ah an fa le kha pum tlamtlinglo hna in an chuak kho. An pum an hme lai i an tung hna a niam lai, an tthan a donh lai, an IQ (Intelligence quotient) zong a nun chung hawi an tluk ti lai loh a ti.      Hika i zu a tawkfang timi cu, U.S. Department of Argriculture (USDA) le  the U.S. Department of Health and Human Services (HHS) hnatlaknak in 1995 Dietary Guideline for Americans timi zudingmi hna lam hmuhsaktu ah an rak chuahmi a si.      Cu a tawkfang an timi ahcun, wine caah 5 ounces, beer caah 12 ounces, whiskey caah 1.5 ounces ti a si i one drink an ti; nu nih nikhat caah one drink a si i, pa caah two drink a si. Nu le pa an tahfung (ratio) an i dang. Hi bantuk in pa ca nakin nu ca a tlawm deuhnak a ruang cu, nu hi pa nakin enzyme timi cil chung i a ummi rawl a rialter khotu a tlawm deuh ca ah a si i, cu enzyme a tlawm deuh ruangah cun an dinmi zu chung i a ummi alcohol kha cu enzyme nih zawkzawk in a hrawh piak kho ti lo; cutikah blood alcohol level  timi an thi kai kha a sang deuh  cang; cu caah nu nih nikhat ah one drink lawng din ding a si an tinak cu a si.      Hi bantuk in one drink two drink an timi zong cu, zu dinlo in a um kho lomi hna caah a va si ko i; zu din cu a zei ti hmanh in kham awk a tthatlo caah le, minung kan pum ca zongah thil ttha a si deuh hnga maw tiah, hinak in a ttha deuhmi zu kham khawhnak kha a ruah awk an theihlo hnu i an hei ruahpiak chommi le tuahpiak chommi dah kaw a si ko cuh.         A tawkfang nakin tam nawn hna an din ahcun an fa le an cal hna ah maw an biang hna ah maw thil sininglopi in sam hmul hna an chuak lai, an aw hna hnar aw in an chuak lai, a mit hna a bite lai. An tthan zong a donhter lai. Cuap lei zawtnak (Lung desease) le lung lei zawtnak (Heart desease) zong an ngei kho. Chim duhmi cu hawi tluklo fa in an chuak lai tinak a si.     Cu caah Jean Carper ( hi nu hi Senior Medical correspond for CNN, American Medical Journalist, USA Weekend Magazine Editor le New York Time best-selling author a si) nih a timi cu, zu hi cu minung kan ngandamnak ding caah thihnak dah tilo ahcun a tthat hnemnak zeihmanh a um lo a ti (“Eat Smart” USA Weekend magazine, Feb 27- Mar 1, 1998 )    Dr. Yoshitaka Tsubono (Tohoku University Graduate School of Medicine, Sendai, Japan) zong nih, zu kongah kanmah nih hlathlainak kan tuahmi tiangah cun, zu tampi din cu chimlo a tawkfang din hmanh ah hin, minung kan pum hrangah a tthat hnemnak zei hmanh a umlo a ti ve. 

                Louis Rushmore nih Beverage Alcohol timi a cauk chungah Garland Elkins le Robert R. Taylor, Jr., nih Social Drinking timi an cauk ah an ttial a timi cu, “America ram ah American minung a thattu # 1 cu zu a si” ti a si ko. Kum khat ah motor accidents an tonmi chungah 50% hi cu, zu ruangah a si i, cu chungah cun a thimi hi 25,000 le thi deng in hma a pumi hna cu 1,000,000 an si a ti.   Cun kum khat ah zu ruangah a chuakmi lainawnnak 41%, tlaihhremnak 50%, mah le mah i thahnak 37%, tii in a thimi chungin zu ruangah a thimi 50%, an si i nuva i tthennak le i siknak buainak hna  zong zu ruang cem ah a si ti a si.     U.S. cozah nih zu koko ah (Alcoholic Beverage Abuse – AB Abuse caah ) kumkhat chung i a dihmi hi $ 117 million renglo a si an ti. Cu caah cun a si lai, Dr. Sidney Cohen (A Drug Abuse expert) nih, Zu cu vawlei cungah tttih a nung cemmi sivai a si (the most dangerous drug on earth) a rak ti phahnak zong hi a si ko lai.       Kannih Laimi chung zongah cuhlan vialte kan theih ballomi le kan ton ballomi sualnak (crime) a simi mahle mah i thahnak, lainawnnak, kum tlinglo nupa sual tuahnak ti bantuk hna a tam chin lengmangmi hna zong hi, zu ruang cem ah a si ko hnga lo maw?  

Bible Nih Zu Ahmuh Ning     

Biakam hlun chungah cun, Pathian nih Tlangbawi hna kha zu nan ding lai loh, nan din ahcun nan thi lai ti a si ko.      Aaron sinah Pathian nih a rak chimmi cu, “Nangamh le nafa le hna cu thihnak chung in nan luatnak hnga ding caah, a thianghlim le zaran tonghmi, cun a thianglo le a thiang (between holy and unholy, and between unclean and clean) hna kha nan thleidan khawhnak hnga ding caah siseh Pathian nih Moses sinah a chimmi nawlbia vialte kha Israelmi hna kha nan cawnpiak khawhnak hnga  caah siseh tonnak thlam chungah nan luh tikah misurhang (wine) siseh, zu (strong) siseh nan ding lai lo, mah cucu a zungzal in nan tefa hna chan tiangin nawlbia a si lai (Leviticus 10:8-11)” a ti.           Cun siangpahrang hna le ram uk bawi hna zong nih misurhang siseh, zu siseh nan ding lai lo tiah Phungthlukbia 31:4-5 chungah nawl pek an si. Zumh awklak a simi Israelmi hna nihcun misurhang siseh, zu siseh a zoh hmanh nan zoh lai lo ti a si ko (Phungtlukbia 23:31).         Deuteronomy 21:20-21 chungah,  zu rit ruangah nu le pa bia zei a rellomi le ralchanh hmang mihna zong kha, khua chung pa vialte nih lungin thi lakin nan cheh lai ti a si. A tu chan holh in van leh ahcun, thihdan (death sentence) pek a si. Bible nihcun mithah lainawn cu chimlo, a u nau a huami hmanh kha mithat lainawng an si (1John 3:15) ti va si kaw, zurit ruang koko hna i thihdan tiang hna van pek hi cu (Kan pa le a cheukhat nih a chim tawnmi Bible kha chanther mit in zoh ahcun hruh phung, hruhbaw a si ko lai na-in ) zudin le zurit hi cu Pathian mithmuh ahcun ngaihthiam khawhlomi sualnak a rak si ko hi muh.     Cu ruangah cun a si ko lai, Solomon siangpahrang nihcun a fa le hna kha, “zuri mi hna kha a komh hmanh nan kom hna lai lo (Phungtlukbia 23:20)” tiah rangchak rengh bantuk in, rengh taktak in a rak renghmi hna hi, hi ruang cem ah hin a si ko lai.  Deuteronomy 29:5-6 tthiam tthiam chungah kan hmuhmi cu, “Ram lakah kum sawmli chung kan hruai hna i, nan keng cung puan siseh, nan ke cung kedan siseh an ttetlo. (Hi bantuk in nan hni puan le nan kedan an ttehlo nak cu) Nannih nih changreu kha nan ei lo i misurhang (wine) siseh zu (shekar) siseh nan dinglo i (cu bantuk nan din nan ei lomi cu) Keimah cu Bawipa nan Pathian ka si kha nan hngalh caah a si” a ti. ( shekar le wine an i dannak  kha hnu deuh ah kan chim lai).  Hika ah hin van ruah awk a ummi cu, “changreu kha nan ei lo” a timi hi a si. A ngaingai ti ahcun changreu an ei lo kha a si loh, an ei ko. Mahbelte an eimi changreu tu cu mana changreu kha a si;  mana kha an phomh i cuhnu ah an rawh i an eimi kha a si. Iziptram an rak um lio i an eimi changreu ah khin cun thilnu telhmi changreu kha a si i, cu caah hika Bible cang nih changreu nan eilo a timi cu thilnu telhmi changreu kha nan eilo a ti dudmi a si ko     Zeitintiah Bible nih thilnu telhlo changreu a ti hnawh chanmi cu Bawi zisuh hmantlak kha a si i, Bawi Zisuh cu sualnak a ngeilomi a si. Thilnu cu sualnak ai-awh a si, sualfa a simi minung kan ai-awh a si (1Korin 5:7).  


   Pathian nih Israelmi hna kha Iziptram in a chuahpi hna hlan ah, an inn cio i a ummi thilnu poahpoah  kha a thenhter dih hna (Exodus 12:15). Cuhnu lawngah thilnu telhlo changreu kha ni sarih chung a eiter hna. A sullam cu, “Cun changreu kha a lak i …hihi ka pum a si nan ca i ka pekmi cu (Luke 22:19)” a timi Bawi Zisuh bia kha a si ko.      Chim duhmi cu, hi bantuk in zu siseh, misurhang siseh an dinglo i changreu (thilnu telhmi) zong an ei lomi nih hin Pathian nih a Thiangthlarau in kum sawmli chung lam a hruai khawhnak hnga ding caah ah khin a rak si ko. Cu caah amah Pathian ai-awh a simi Tlangbawi hna kha an tefa hna tiang in zu siseh misurhang siseh dinlo dingin nawl pek an sinak cu a si.    Paul zong nih Thiangthlarau a tingco cangmi Korinmi hna kha, “Nannih cu thilnu telhlo Lanhtak puai changreu cu nan si (1Korin 5:7)” a rak ti hna. A ti duh hnawh chanmi cu (Bawi Khrih thawngin) sualnak a ngeitilomi a thiangmi nan si tinak a si ko.        Cubantuk in Khrih ah a thianghlim cangmi hna nih cun zu cu an din awk a si ti hnga maw? , 1Korin 5:11 chungah cun, “Khrihfa ka si ve aa ti ttung i…  ..zu a rimi hna he khan rawl hmanh hmunkhat ah va ei tti hlah uh” tiah Paul nih a rak ti ko hna khah. Ruahsetmat ahcun, Paul bia hi biafak ngai a si. “Mihrawk hrawl hna he”, a ti lo lawng khi a si.     Zeicadah Paul nih hi tluk biafak hi a chim nga? A ruang cu, “Nannih cu Pathian Biakinn nan si i Pathian Thlarau cu nan chungah a um kha nan hngallo maw (1Korin 3:16)” a timi nih hin a fainter ko.     Pathian umnak a simi Puan biakinn chungah cun a thiang lomi zeihmanh chiah khawh le luhpi khawh a si lo. Zumtu hna cu Paul nih a chim bantuk in Pathian biakinn kan si. Puan biakinn chung hmanh ah a thiang lomi zeihmanh chiah le luhpi khawh a si lo ahcun, Amah Pathian hrimhrim nih a sakmi, “Pathian Biakinn A Simi Zumtu” hna nih cun Bible nih a thianglo a timi (Pathian mithmuh ah thihnak hmanh a si mi) zu cu kan din awk a si ne hnga maw?     Cun 1Peter 2:9 chungah cun, zumtu hna cu Siangpahrang (Bawi Khrih) Tlangbawi nan si a kan ti. Kan chim cang bantukin Tlangbawi hna cu Puanbiakinn or Temple chung an luh hlan nikhat a duh ah khin, anmahte lawng umnak ah, nikhat chung zan khuadeu it lo te in Bible relnak le thlacamnak in an thinlung siseh, an ruahnak siseh, an pum siseh an i thenh dih cikcek hnu ah, Puan biakinn or Temple chungah an lut kho ( A zu ee a khaini ee a kuak ee a tikor ee cu chim hlah ). Cuhmanh ahcun voithum tiang tii in ai kholh ta rih. Cuhnu lawngah Puan biakinn or Temple chungah a va luh kha a si.  

   Culo ahcun Pathian Bia cu nan thi lai ti a si ko. Hi thihnak hi taksa thihnak lawng cu a si loh. Zeitintiah Pathian nih, zu nan ding lai lo a timi kha hei hngalh ko nabu i, tuahmi a si ahcun Pathian Thlarau nihsawh a si, Pathian zeirello a si. Bawi Zisuh nih a rak chimmi Pathian Thlarau ralchanh a si (Matt 12:32) i cu caah a tu chan ah siseh, hmailei chan ah siseh (neither in this worl, neither in the world to come) tiang zong ngaihthiam khawh an si lailo a ti.     Cun Pathian Tlangbawi sinak ding ahcun Aaron hrinsor si a hau. Aaron hrinsor dah tilo ahcun a dang a zeibantuk hrinsor sinak hmanh nih Pathian Tlangbawi si khawh a si lo. Asinain Zumtu hna cu Bawi Zisuh Khrih a thisen thawngin, Siangpahrang Tlangbawi (a royal priesthood) nan si ti a si ko. Nan si ti hmanh khi a si lo eh, nan si hrimhrim a ti. A chim duhmi cu na theih zong theihlo zongah, na zumh zong zumhlo zongah (Pathian Tlangbawi sinak kha ) Bawi zisuh thisen in sual ngaihthiam na sicangnak kha na van i theih i, kha ngaihthiamnak kha na thinlung takte in na van cohlan le cangka in ( na duh zong duhlo zongah) nangmah cu Pathian Tlangbawi cu na si ko cang,  Pathian nih na si an timi cu, ahohmanh nih na si lo an i ti kho lo. Hitluk Thawngttha hi cu khua zeika hmanh ah a um kho ti lai loh fawh. A men..    Cu caah, cu “Pathian Tlangbawi le Pathian Biakinn A Simi Nangmah” nih cu zu cu a din lei cu chim hlah a zohhmanh na zoh ngam ding a si ti hnga maw? Bible Ah Hebrew Nih Zu (Wine) A timi      Bible chungah wine timi biafang hi cu, bumin (generic word) a si i, cu caah tahchunnak bia caah siseh, din awk le ei awk caah siseh, Pathian biaceihnak hmantlak caah siseh a phunphun in a hman.     Chinmi nih cun wine van ti poah ahcun, a tu chan dinmi zu (alcoholic beverage) rumro in ruah le hmuh a si. Asinain, kha wine kha Hebrew biafang incun, Yayin, Tirosh, Asis, Shekar ti in an hman.    Phuntlukbia 20:1 ah, “Zu hi nihsawhnak mi a phortu a si, Ritnak zu hi i siknak a si,”a timi ah hin, KJV nih a leh piakmi cu, Wine (yayin) is a mocker, Strong drink (shekar) is brawler ti a si. Hika i Shekar hi misurhang (grapes juice) in an thawhtermi zu (wine) phun a si lo. A dang thingthei hang in an thawhtermi zu (wine) a si. Misurhang a si lomi, a dang thingthei hang in an thawhtermi zu (wine) phun poah poah kha shekar in hman a si. Yayin a timi zu (wine) tu cu misurhang in an tuahmi a si ko.   Asinain, Hebrew scholars pawl nih an chimmi ahcun, wine (yayin) van ti tik zongah, cu wine (yayin) ahcun ritnak a telmi yayin le mi a ritter kho lomi yayin ti in a um rih. Tahchunnak ah Isaiah 16:10 nih a chimmi, “Ahohmanh zu (wine) ser awkah misur thei a nengmi an um lo,”a timi ah hin, hi zu (wine) hi misurhang (grapes juice) sawhsawh a si, asinain kha zu (wine) caah  yayin kha an hman.    Cun, kha yayin kha mi a ritter kho mi ca zongah a hman fawn, cucu Genesis 9:20-21 chung i “(Noah) nih misurzu cu a din i a ri,”a timi ah hin, hi misurzu hi yayin in an hmanmi, mi a ritter khomi wine (yayin) a si.    

  Cun, wine caah an hmanmi biafang pakhat rih cu, Tirosh ti a si. Misur bor caah siseh, misurhang sawhsawh (pure grape juice) caah siseh an hman tawnmi a si. Isaiah 65:8 bia kha KJV nih cun, “As the new wine is found in the cluster,”ti in a leh i, hi new wine caah an hmanmi Hebrew biafang cu Tirosh a si.Bible Ah Greek Nih Zu (Wine) A Timi     Numbers 18:12-13 nih wine a timi cu a hmin hmasami thei tlaiter (first fruits which are ripe first) khi a si. Isaiah 65:8 nih a chimmi misurthei ttha a timi cu misurbor a ti duhnak a si. KJV nih flagon of wine tiah Hosea 3:1 ah a chimi wine cu misurtlai car a si. Nehemiah 13:15 i wine a timi cu, misurhang ca i an nenmi misurthei khi a si. Isaiah 16:10 nih misurthei an nennak hmun ah wine a um lo a timi cu, an nen kami misurhang (the pure juice of grape) kha a chimmi a si. Cun, Genesis 9:21 i, “ he drank of the wine” a timi wine hi cu a tho cangmi misurzu (fermented  wine) a si.     Cu caah Bible nih a ti pet ti in, wine a timi poah kha kannih nih zu ti in a tlangpi in kan van vuak sual ahcun tlau a fawite.    Zeitintiah Biakam thar nih wine a timi khi Greek biafang ahcun Oinos a si i, a tlangpi in an chimmi le an hmanmi a si deuh. Cu caah misur bor ti in chim a si tik ah siseh, misur ruang tiin chim a si tik zongah siseh “oinos” ti a si ko. Chim duhmi cu oinos cu misur bor ti zong in a sullam a chuak kho i, misur ruang ti zongin a sullam kha kalpi khawh tthiam tthiam a si tinak a si ko.     Cun Biakam thar ah, kha wine lila tthiam tthiam kha, Greek biafang ahcun, gleukos ti in an hmanmi zong a um rih. A thlummi misur hang tinak a si. Asiloah an nen kami misurhang thar (new wine) ti zongin hman khawh tthiam tthiam a si fawn.   Mahbelte, hika i gleukos tu cu, an uam rihlomi misurhang, an thawhter rihlomi misurhang (unfermented juice of grapes or sweet new wine, must) a sullam ngeihin an hmanmi a si.     Biakam hlun chanlio minung hna cu, misurhang kha, a thawhnak hngalo (unfermented juice of grapes or must) a tu bantuk in thiamnak (ability) an ngei rihlo. Bible lei mifim hna le archaeological discoveries hmuhnak nih cun, atu bantukin distilled wine tuahthiamnak hna hi, kumzabu 9 in 11 tiangah hin cun a rak um rihlo, cuhnu lawngah a rak ummi a si tiah an ti.     Cu caah Bible chanlio i zu (alcoholic wine) timi cu, misur thei an nenmi (an ke in an nen) misurhang, amahte in duhsah in a thomi natural fermentation kha a si. Cu natural fermentation chung i a ummi alcohol percentage zong hi 8% in 14% tiang lawng a um kho, 14% hlei a um kholo ti a si. Hihi tii cawh rihlomi a hrimmi a si rih. Asinain, distilled wine chung i a ummi alcohol tu hi cu, 40% in 50% a si. Tahchun awk a tthalo.    

Cun, natural fermentation a sinak ding zongah hin, Scientists pawl nih an timi cu, an nen ciami misurhang an chiahnak hmun i a kih lum temperature hi 45 degrees in 75 degrees F a si a hau ti a si. Hi sining nakin (the right temperature nakin) a lum a si ahcun, yeast kha rian a ttuan lai lo i misurhang kha a tho kho lai lo. Misurhang a thawhlo ahcun alcohol zong a um kho ve lai lo. Akihtuk zongah cu tthiam tthiam.  (Hika i yeast hi minung nih an tuah chommi a dip tete in a ummi yeast phun khi a si lo. A misur thei a hawng chungah a ummi a si. Misur thei a hawng chungah khin a thuat te a um i, kha a thuat chungah khin bloom (Kawl-a hmung) timi a um. Cu bloom chungah cun yeast cu a um, misur thei a kehta lo ahcun kha yeast kha a chuak kho lo. cu ca ah misur thei kha kek lakin an nen tawnnak cu a si).    Cun, Palestine ram i misur thei an lawhcan i a kih lum zong hi 75 degrees in 100 degrees le a cung a si. Cu caah Scientist pawl nih an chimmi, an thawhtermi misurhang cu 45-75 degrees lawngah a tho kho timi degrees nakin a tam deuh cang. Cu caah Bible chan lio Palestine ram i an misurzu hna zong hi, hi tluk in an ttha lai ti khawh a si lo. An misurzu a tthatlo ahcun, zu chung i alcohol percentage a tlawm tuk cang lai tinak a si.    Cupinah, Palestine ram i a chuakmi misur thei cu a thei chung i ai telmi thanthling dat (sugar content) an tam caah an thlum ngai ti a si. Cubantuk thanthling dat a tamtuk a um ahcun an thawhtermi misurhang zong tthate in an tho kho lo (not ferment well naturally) ti a si fawn.    Cu caah a cung i Scientists pawl hmuhning bantuk hna a si ahcun, Bible chan lio Palestine ram i misurzu hna hi cu, atu chan mit incun, zu vati awk hmanh khi chim a phulo, buaipi awk an tlaklo ti khawh a si.         Cun, Bible chan lio minung hna cu, a tho cangmi zu (strong drink) kha ti an cawh hnu ah an dinmi a si. Dr. Randy Jaeggli nih cun, zumtu hna kan i palhnak bik cu atu chan zu (strong drink) le Bible chan lio zu (strong drink) hi ai tluk ceo in kan hmuh sualmi hi a si a ti. Bible chan lio zu (strong drink) tham cu a tu chan dinmi beer (modern beer) nak hmanh pei zu chung i a alcohol hmanh khi a tlawm deuh rih cu a ti., cuhmanh ahcun, cu zu (strong drink) cu tii an cawh rihlomi, a hrimmi zu a si rih ti a si.      Hikong hi Phungtlukbia 9:2 chungah fiangte in hmuh khawh a si. Solomon siangpahrang caah a salnu nih rawl einak a tinh piak lio ah khan Bible nih a chimmi cu, “A misurhang zong kha a cawh cang hna i, a cabuai zong kha a ser cang hna,” a timi ah hin, misurhang kha tii in a cawh piak cang hna tinak a si.     Ruah awk a ummi cu, siangpahrang Solomon nih a salnu kha,  misurhang kha tii cawh a fialmi a si loh, a salnu nih amah cawh in tii a cawhmi a si deuh. Cu a sullam cu,  misurhang cu tii cawh rai a si tinak a si ko. Cu caah, bible lei mifim hna chim ning a si ahcun, tii an cawhmi wine lebang khi cu, Kawl rammi nih tisa (yi nui cian) kan hei din tluk ceo in an dinmi a si deuh tinak a si.    Cu caah Greek mifim Aristotle (384-322 B.C.) nih cun, misurhang (sweet wine) cu mi a ritter kho lo a rak ti. Rome miphun a si i biazai ttialnak lei zongah minthang a simi, Horace (65-8 B.C.) nih cun, a tho cangmi misurzu cu, hrai zakhat tiang hna va din belte ah rit khawh a si hnga a ti. Hippocrate, mifim pa (460-370B.C.) zong nih a thlummi misurhang cu lu a ritterlo a ti ve.    

Kana  Khua Nupi Thitnak Puai Lio I An Dinmi  Wine Or Oinos  

Johan 2:1-10 chungah kan hmuhmi Kana khua nupi tthitnak puai hi cu, Laimi hna kan caah cun kan i chuah pimi kan tuanbia  tlukte in aho kan thinlung le kan ruahnak chung cio ah a nung pengmi tuanbia a si.    Asinain, hi Kana khua nupi tthiatnak puai lio i Bawi Zisuh nih tii in Thil pakhat a rak sermi kongah cun, zapi cu kan buai khim ko rih, cucu kan mah lawng maw ti ahcun a si lo, Bible lei mifim pipi hna zong nih, nihin nin tiang  an lu an i kheuh pengmi, an phi sin khawh rih lomi mystery a si ko rih.     Kan chim cang bantukin, Wine cu mirang biafang a si i Hebrew incun yayin or yain ti a si. Greek in wine cu oinos a si. Asinain alcohol ai telmi zu (alcoholic liquor) tu cu Hebrew incun sekar an ti i, Greek incun sekera ti a si. Mirang Bible KJV nih cun kha sekar or sekera kha strong drink ti in a leh piak (ISBE vol. 1 p-993 1979 revision kha zoh). Kawl Bible nih te yi te zet.     ISBE (The International Standard Bible Encyclopedia) nih a chim duhmi cu, Bawi Zisuh nih a ser an timi wine ca ah, ca ttialtu nih oinos biafang kha a hmanmi a si i, sekera kha a hmang lo. Zeicadah sekera kha a rak hman hnga lo? A hman lo nak a ruang cu, Bawi Zisuh nih a sermi wine cu misurhang sawhsawh (the fresh juice of the grape)  a si caah a si ko a ti. Kawl Bible zong nih ISBE he a sullam ai khatmi Sa Pit Yi a ti ve. Yit Mio a ti lo i, Te Yi Te Zet a ti fawn lo. Sa Pit Yi tibak a si ko.     Hi kong he pehtlai in, The Bible and Wine timi cauk a ttialtu Ferrar Fenton (1832-1920) zong nih, Northern European le atu chan minung hna ruahnak chungah wine cu, mi a ritter khomi zu (intoxicating liquor) ti lawngin rak theihmi a si. Cu ca ah hihna nih, Greek Text le Jewish pawl an eimi le an dinmi kha an zoh tikah, (wine cu mi a rittermi zu a si ti in an ruahnak chungah a rak um cangmi a si ca ah), an ei-din mi chung i ai telmi wine zong kha mi a ritter kho mi zu a si ko tiah an ruahmi kha a si i, a ngai ngai ti ahcun an rak i ruah palh biatu kha a ko tiah a ti.    Cu caah, Zu kongah cun Reformers pawl, a bikin  Luther le Calvin te nih Europe lei minung lawng hmanh si lo in America ram tiang  zongah, mi tampi hna kha nihin ni tiang zu hmun sahmun ah an pialpi cuahmahmi hna zong hi, hi bantuk ruahnak an rak ngeihmi ruangah a si ko hnga lo maw?       Asiah cun Bawi Zisuh nih a sermi wine hi zei bantuk wine ko dah a si ne hnga?      Johan 2:3 nih a chimmi cu Oinos kha a dih cang a ti. Cu asullam cu puai a rak zawhmi hna nih Oinos kha tampi an rak din cang ti nak a si.   

Asinain, Johan 2:10 chung i rawl-danghnak tlangtlatu nih a chimmi, “A ttha bikmi Oinos cu a hmasa ah an dinh tawn hna, cun an i zat hnu ah a sawhsawh kha an pek hna,” a timi bia kha zoh ahcun, a ttha bik cu a dih ko cang na-in a sawhsawh cu a tang ko rih tinak a si.      Cu caah Bawi Zisuh le a zultu hna puai chung an rak phak lio i mi nih an dinmi oinos hi cu a sawhsawh (poor wine) a si cang ti nak a si.     Cubantukin, puai zawhtu hna nih a ttha bik Oinos kha an i zat tiang an din ko cang na-in, Bawi Zisuh nih tii in a sermi Oinos kha an van din tik zongah a thawtnam or a sining  (quality) zei bantuk a si timi kha tthate in an thleidan khawh ko rih. Cu nih a van langhter mi cu, puai chung i an rak din hmasa cangmi a ttha bik timi Oinos hi cu misurzu (fermented wine) a si lo ti nak a si ko.    Cu caah puai tlangtlatu nih, “Midang nih cun an sawmmi hna kha misurzu a ttha bik cu a hmasa ah an dinh tawn hna, cun an i zat hnu ah cun a sawhsawh kha an pek hna. Sihmanhselaw nang nih cun a ttha bik kha (Bawi Zisuh nih a sermi Oinos kha) atu tiang naa chiah rih (Johan 2:10) a timi nih a langter mi cu, a hmasa i a ttha bik timi Oinos le Bawi Zisuh nih a sermi Oinos hi, an sining (quality) an i khat tinak a si. A hmasa i an din dih cangmi Oinos ruangah ahohmanh an rit lo a si ahcun Bawi Zisuh nih a sermi Oinos zong hi misurzu a si lo ti cu a fiang ko.   Zeitintiah Bawi Zisuh nih a sermi Oinos hi, hrai khat hrai hnih menmen a si lo, “liam thluahmah in tii kha an rawn” a timi chungin a sermi a si. Hi an rawnmi tii hi ralca paruk chungah an rawnmi a si. Ralca pakhat ah tii galloan sawmthum tiang ai tlum kho ti a si caah ralca paruk ca ahcun tii gallon 180 a si. Puai i a rami hna nih a hmasa i a ttha bik mi Oinos (zu a si ahcun) kha an i zat hnu le an vuai hnu ah Bawi Zisuh nih a sermi Oinos kha an van din tthanmi a si i, cu ca ah Bawi Zisuh nih a sermi, hi Oinos hi fermented wine a si taktak ahcun, ahohmanh ritlo incun an um lai lo, an ri dih lai ti cu chim hau lo a si ko.     Asinain Bible a ttialtu Johan nih, zu an ri a tinak khawika hmanhah a um lo. Bible chungah a um lomipi kha kannih nih fermented wine a si ko, zu a si ko kan ti chih lengmangmi zong hi, a ngai ngai ti ahcun Europe lei minung hna cha in, wine timi biafangte kan hei hmuh ruangah kan hei chim cio mi a va si ko lai na-in cucu biadik bia hman a si lo, ruahdamh dah kaw a si ko lai cuh.    

Cun, hlan lio ca ttial minthang Roman naturalist a simi Pliny (about 62-113 A.D.) le Greek historian, biographer, essayist a simi Plutarch (A.D. 46-120 A.D.) hna zong nih, Johan 2:10 nih a chimmi “good wine” hi cu zu a si lo (not fermented wine) an ti ( the Bible and intoxicating beverage by David G, Shackelford, Ph.D.). Cun, Billy Graham Evangelistic Association zong nih Bawi zisuh nih a sermi cu, zu a si lo a ti ve.    Ruah awk a ummi cu, Luka 4:16 chungah Bawi Zisuh nih prophet Isaiah cazual a rak relnak kong kha kan hmuh. Hi Bible caang nih an kan chimhmi cu, Bawi Zisuh hi Bible ca a rak rel lengmang tinak a si. Asiahcun Bawi Zisuh nih hin prophet hna nih zu a tthatlonak kong an rak chim lengmangmi hna le a bikin Proverbs 23:31 chung i “zu cu a zoh hmanh nan zoh lai lo”a timi te hna hi teh a rak rel bal ve hngalo maw? Bawi Zisuh nih cun, Bible ca cu Keimah kong an ttialmi Keimah ka tehte a si (Johan 5:39) ti va si kaw.   Amah (Bawi Zisuh) cu chimlo a zultu hna hmanh nih, “thlarau (soul) he aa do zungzalmi pumsa duhnak kha i teiter hna hla u (1Peter 2:11)”, ti cun pei Amah Zisuh Khrih a zumtu vialte cu cawnpiak kan si leh cu, hi cawnpiaknak zong cu Amah sin in a rami Amah cawnpiaknak tthiam tthiam a si ko lo maw?    “Vawlei hi siesh, a chung thilri hi si hna seh, tlaihchan hna hlah u. Vawlei hi nan tlaih ahcun, Pathian dawtnak kha nan chungah a um lo. Vawlei ta a simi thil poahpoah—pumsa duhnak tehna, mi nih zoh an duhmi thil (the lust of the eye or mit thitnak) hna, mi nih porhlawtnak ah an hmanmi thil tehna hi Pa sin in a rami an si lo (1Johan 2:15-17),”tiah Johan zong nih vawlei tlaihchannak hi sual a si a ti.     Zeitintiah, minung kan thlarau le kan pumsa a hrawk kho cemmi, a ttowng ngaimi tukforhnak  (strong enticement) hna hi, kanmah minung kan pum chung lila ah a ummi an si i, cucu taksa duhnak, mit thitnak le porhlawtnak hna hi an si. Hi thil phun thum hi Satan nih Eve (Gen. 3:6) sin ah siseh, Bawi Zisuh (Matt. 4:1-11) sin ah siseh, a hriamnam ttha bik ah a rak hman hna.    

Cu ca ah Bawi Zisuh nih fermented wine hi a rak sermi a si ko ahcun, Peter le Johan tenih an kan cawnpiakmi vawlei kha tlaihchan hna hlah u (Love not the world) timi kha a buar a si ko. Zeitintiah cu vawlei tlaihchan duhnak lung put nih cun pei vawlei cungah taksa thihnak siseh thlarau thihnak siseh a tlung i Pathian he kan i tthen phahnak le Pathian ral kan rak can phahnak hna zong cu a si cu. Cu caah Bawi Zisuh nih femented wine kha a ser ko ah cun amah cu Pathian sin a kan phaktertu si ti lo in, Pathian he an kan tthentertu lehlam pei a si ko ne lai cu.          


Cun, Bawi zisuh nih Luka 18:31 chungah, “Prophet hna nih an rak ttialmi vialte (All things) Mifapa in a tling dih lai,” a rak timi a um. Prophet pakhat a simi Habakkuk nih, “ A inn pa kha ningzahter dingah taklawngin a umnak hnga zu (sekera) kha a dinh i mi a rittermi cu chiatserh si ko seh (Hab 2:15, Kawl le KJV kha zoh),” a timi a um caah, Bawi Zisuh nih mi ningzahnak a phortu a simi zu kha a rak sermi a si ko ahcun, hi Prophet Habakkuk nih a chimmi kha a buar a si ko lai i, Prophet hna bia cu keimah ah a tling dih lai a timi zong cu bia vaivuanh lawngte  pei a si ko lai cu.    Cun, hi Prophet pa bia kha amah Bawi Zisuh nih a buar a si ahcun, Bawi zisuh cu nangmah le keimah tluk ceo in misual a si ve ko tinak a si i, misual a si ve mi nih cun misual a simi nangmah le keimah cu zeitindah a kan khamh khawh lai! Naisai…., Khrihfa zumhnak hrampi a simi Bawi zisuh cu kan ca ah pakpalawng pei a si ko lai cu. Cu ti a si ahcun, Khrihfa vialte cu ruah channak a ngei ti lomi lawngte pei kan si vial ko lai cu. Cu ti a si ahcun, Khrihfa tluk i a van a chiami zong cu, hi vawlei ah kan um ti hnga maw (1Corin 15:19)?   

Thlarautlaumi hna caah missionary ee, dawtnak ee kan ti lengmangmi, kan thisen he kan mitthli he kan i cawnpiakmi hna le kan i aupi sekmi hna vialte cu capawl ceo pei an si dih ko cang lai cu. Cu ti a si ahcun, Khrihfa kan sinak cu zeidah santlaihnak um ti ne. Kan i ruahchan khawh bikmi cu (duh zong duhlo zongah) Hell pei a si ko cang cu.   Unau.., nihin ni hi nangmah le keimah ca ahcun ni sung lawi bik ni cu a si ko, thaizing kong cu kan chim kho lai lo, cu ca-ah thlacam bute in van i ruat tthan ta ko hmanh… Tthanak a um ahcun Bawipa sunparnak caah si ko seh.
(Nandarpa, 03/21/2014)

---

Mi Fapa cu nan i rin lo caan ah khin a ra ko lai

     Khrihfa  kan zumhnak ah hin zumhnak hrampi ( foundational  Issue of the  Christian faith ) hi  pathum aum i cu cu ; Bawi Zisuh cu ngaknu thiang Mary  nih Thiangthlarau thawng in hrinmi a si ti le Bawi Zisuh cu misualmi hna ca-ah a thi i nithum nak ni ah  Pathian nih thihnak in a thawhter  tthan timi le,Bawi Zisuh cu Amah a zumtu vialte hna lak  dingah a ra tthan lai timi zumhnak hi an si.Cu zumhnak lakah van i ruahti ding i ka duh mi cu Bawi Zisuh rat tthan lainak  rapture kong hi a si.

             Bawi Zisuh rat tthan lainak ah hin Lawrkhawm ( rapture ) le Bawi Zisuh a vawihnih nak rat tthan lainak( the second coming of Jesus Christ ) ti in a um i hi hna pahnih  hi aa lo mi anlo ngai na in aa dang bakmi an si i cawhpalh zong a fawi te.Rapture timi cu, Bawi Zisuh nih Amah a zummi vialte  a thi cangmi  hna  le a nung rih mi hna kha lak dingah a rat tthan lai nak kha a si i  cu cu ,1 thes 4:13-18, 1 Corin 15 :50-54, le Jn.14:3 chungah kan hmuh.,Second coming tu cu,Revelation 19:11-16 chung i kan hmuhmi  Khrihral (antichrist )rian tuannak  vialte hrawh piak dingah le kumtongram (millennial ) dirh ding  ah Amah Bawi Zisuh, hi kan vawlei ah a rat tthan lainak dingtu a si.Hi kong hi,hi ti deuh in kan van chim ah cun kan lung a piang deuh hnga maw?

         (1)Rapture ah cun,zumtu vialte (a thi mi le anung rihmi hna ) cu Bawi zisuh  va ton ding ah van ah cawi  kan si lai (1 Thes 4:17,1corin 15:50-54).the Second coming tu ah cun,Zumtu vialte cu Amah Bawi Zisuh he hi vawlei ah kan rat tthan lai nak kha a si( Rev.19:14).

         (2) Rapture cu Amah Bawi Zisuh a zumtu vialte hna khamh dingah a si i, The second coming tu cu,zumlotu  hna bia ceih ding ah a si lai (matt.24:40-41).

         (3) Rapture cu Tuksapu  harnak( The great tribulation)a phak hlan deuh ah a si lai (1The 5:9, Rev.3:10).The second coming tu cu,tribulation a phak hnu ah a si lai(Rev.6:19)

         (4) The second coming cu,caan dongh hnu(End-time events) ah a si lai (matt.24:15-30).Rapture cu,tribulation a tlun hlan deuh (imminent)ah a si lai i zeitik caan poah (could take place at any moment) ah a si kho.     

           (5)Rapture cu secret and instant(1corint 15:50-54)a si lai.The Secnd Coming tu cu,mithmuh(visible to all) ah a si lai(Rev.1:7,Matt.24:29-30).

          Asiah cun rapture cu zeitik caan ah dah a si te lai?Bawi Zisuh nih cun ; “Asinain, cu ni le cu caan cu zeitik ah dah a si lai, ti kha ahohmanh nih an hngal lo, vancung mi zong nih an hngal lo, Fapa zong nih a hngal hlei lo, Pa lawnglawng nih a hngalh(matt24:36)” tiah a ti. Bawi Zisuh rat lai nak rapture hi zeitik ah dah a si lai ti mi a caan (the exact time)tu  cu Bawi Zisuh nih a chim bantuk in kan hngal kho lai lo.Sihmanhselaw  caan hi a nai ko cang ; He is near-at the door!(matt.24:33) ti cu theih  khawh  le hngalh khawh a si zia Amah Bawi Zisuh nih a kan chimh.

                     Asiah,  Amah Bawi Zisuh cu a ra dengmang  ko cang ti mi cu zeitindah kan hngalh khawh lai?Cu a hliah(clue)cu,Matthew 24:38-39 chung ah kan hmuh. Hi ti hin a si.   “Tilian a tlun hlan Noah lawng chung i a luh ni tiang kha, an ei,an ding an i tthi an i um i, tilian a hung tlun taktak i a fenh dih hna hlan tiang kha cu,zeihmanh an hngal lo.Mifapa a rat tikah cun,cu bantuk cun a si lai (matt24:38-39)” a timi hi a si. Amah Noah nih tilian cu zeitik ah dah a si lai timi “a caan” (the exact  day and the exact hour  )  kha cu a thei taktak lo.Sihmanhseh law Pathian nih Noah kha tilian ka tlun ter lai tiah   bia a rak  kamh  bak khan ,the exact time kha  Noah nih  a va hngal   khawh lo hmanh  ah “zeitik caan poah ah” a si  kho ko timi  tu cu a hngalh ko. Cu caah stand by in a um.Zeitintiah Pathian cu a chim bantuk te in a tuah zungzal mi a si ti kha amah Noah nih a nun nak in a hngalh cang caah a si ko.  

                     A tu zongah Bawi Zisuh nih ka ra  tthan lai a ti ko ca-ah a ra tthan ko lai. A biakam a si. Van le vawlei cu an rawk lai:sihmanhselaw ka bia cu zeitikhmah ah a rawk lai lo (matt.24:35)  a  timi pa, Amah Bawi Zisuh hrimhrim  nih a chim mi bia a si.A ni le a caan  tu cu kan chim kho ve lai lo; asinain Matthew,24:41-44 ah  chungah cun,“Cu ca ah nan Bawipa a rat lai ni nan hngalh lo ca ah ralring te in um ko uh;Inn hgei tu nih mifir a rat lai caan kha hngal seh law,hngih lo te in a rak um hnga i mifir kha a inn chungah a luhter hnga lo.Cu ruangah cun nan nih zong  timh cia te in nan um zungzal awk a si, zeicatiah Mi Fapa cu nan i rin lo caan ah khin a ra ko lai”tiah   Bawi Zisuh nih a chim bantuk in Amah Bawi Zisuh  cu” zeitik caan paoh ah” a ra tthan kho mi a si ti kha kan hngalh ko ah cun”nan i rin lo caan ah or zeitik caan paoh ah  ” ti a si ko caah, caan a nai cang ti zong  cu chim khawh a si ko lo maw.    

                            Paul nih cun rapture kong hi,hi ti hin a kan chimh.”Biathli (mystery ) pakhat kan chimh hna hmant lai:kan dihlak hin kan thi dih  lai lo, sihmanhsehlaw chikkhatte ah kan i thleng dih lai,muko hmanung bik tum caan ah cun mit tthep ah kan i thleng dih lai.Zeicatiah cu muko cu a hung than tikah a thimi  hna cu a thi kho ti lomi (thlarau pum ) ah thawhter an si lai i kan dih lak in kan i thleng dih lai (1corin 15:51-52).

                 Paul nih rapture kong an kan chimh ningah cun, Pathian muko tum caan ah cun a thimi zumtu vialte hna kha  thlan chung in thawhter an si tikah le a nung rihmi zumtu  vialte hna van ah cawi kan si tikah cun,cu caan te ah cun ,mit tthep ah, a rawk kho ti lomi pum (incorruptible,supernatural,immortal bodies ) ah thlen a si lai a ti.Chim duh mi cu, a thi kho mi, a rawk kho mi, a thu a man kho mi, hi kan takpum hi,a rawk kho ti lomi,a thi kho ti lomi,a thu a man kho ti lomi thlaraupum ah thlen kan si lai ti nak a si. Phun dang in kan chim ah cun minung kan history hi a dong lai tinak a si. Thi le sa in a nung mi minung kan tuanbia hi a dong lai i, thi le sa a herh ti lomi tuanbia thar, thlaraupum long in nun khawh nak tuanbia thar aa thawk lai tinak a si cu.

                Paul le Bawi zisuh nih rapture kong a kan chimh ning hi kan zoh tikah  hlan lio Jewish pawl  tthitum nak puai he pehtlai in rak chim deuh mi an si caah  kan mah zong  nih the ancient jewish wedding ceremony  kong hi a tampi kan va  hngalh khawh loh hmanh ah thil sining  tal kan i fian khawh ve deuh nak hnga,  a tlangpi  tal cu kan theih pah ve cu a hau ko.

              Nupi tthit nak  he pehtlai  in, hlan lio Israel mi nih an rak ngeih mi  nun phung ah hin; tlangvalpa a pa nih, a tu hi cu, a fapa caah  nupi tthit caan a cu cang  ti kha a hmuh tikah,  a fapa nupi caah, sinum (servant ) kha khua dangah  a kal ter lai i, a va hlathlai ter lai. Hi sinum pa nih hin a boss pa nih a ngeih a chiah in an ti khawh tawk chung in, sui or ngun in sermi tangkapia pahra kha aa put chih lai (Luke 15:8 ).Sinum pa nih a boss pa fapa caah,  hi nungak nu hi cu, aa tlakmi le a rembik mi a si ko tikha  a hmuh ah cun, tangkapia kha cu nungak nu a pa kha a pek lai. Cu tikah nungak nu a pa nih a fanu kha a auh lai i a chimh  lai. Nu ngak nu zong nih hi thil hi cu, cohlan awktlak a si  ko tiah a hmuh i,a leh hna ah cun nupiman caah hnatlak nak kha an tuah lai  i,  cu hnu ah sinum pa cu a boss pa sinah a rak kir tthan lai.Cu tikah tlangval pa a pa nih  sinum pa nih a rak thimmi nungak nu  kha a hna a tlak pi ah cun, cu le cangka cun a vuikhat nak ah, a fapa nih  nungak nu kha va ton dingah a va kal ve lai. A kal tikah thil pathum aa put lai.Cu hna cu financial offering, a betrothal contract le a skin of wine, hi hna pathum  hi an si.Monu a pa kha hi thil pathum cu  cohlan piak ding in an nawl lai ;cu tikah monu a pa nih a fanu kha a auh lai i a fanu ruah nak kha a hal lai.Afanu nih ,tlangval pa nih a rak putmi  thil hna cu cohlan awk atlak mi a si ko tiah a ruah ah cun,thlangval pa nih a rak i putmi wine kha a lak lai i a din piak  lai. Cu le cangka in hi  nungak tlangval pahnih  hna cu nuva siding ah aa ham mi an si  cang tiah zapi theih  awk ah muko  tumnak in thawng thant  nak kha an tuah lai.  An i  ham caan chung   (during the following year of betrothal ) ah cun nungak tlangval pahnih hna cu anmah longin i hmuh ton khawh an si lo. A ruang cu, Monu lei siseh Mopa lei  zong siseh an pahnih in an pawngah chaperone timi hawi an ngei veve hna i hi chaperone nih hin an kal nak paoh ah an zulh peng ve hna caah a si. Tlangvalpa nih a nungak nu sin ah lungduhbia chim a hei duh tik paoh ah, a sin i a ummi chaperone kha a thlah lai i a chimh ter lai.Nu lei zong nih cu bantuk thiamthiam in tuah a si . Cu caah Matthew 1:18-20 chung i,Mary nih  Thiangthlarau thawng in Bawi Zisuh a rak pawi lio ah khan,  Joseph  a si zong ah, an umnak an pawng kam minung  hna an si zong ah,cun Bible lei skeptics pawl an si zongah Mary nih hi ti hin, i tthit um hlan i nau a pawi tikah, sual  an rak phawt  khawh lo nak zong hi, hi ruang  cem ah  a si lai ti hi zumh a um ngai.

             Cu bantuk in i ham nak an tuah hnu ah,tlangvalpa cu a pa inn ah a vung kir tthan lai i nungak nu he an i tthit um tik ah an caah hmun (chupah or honeymoon bed )timh tuahnak a ngei lai. Mah kha, kha Bawi Zisuh nih, John.14:2-3 ah cun, “Ka Pa inn chungah khan tampi a um ko i,cuka i nan caah hmun va timh awkah ka rak kal lai.Cu bantuk in si hlah seh law hitihin kan chim hna hnga lo.Cun ka va kal lai i nan ca i ka va timh dih hnu ah ka rak kir tthan lai i ka sin ah kan lak hna lai.Cun ka umnak ah nannih zong nan um ve lai “tiah a kan chimh mi kha a si cu.

                Asinain  tlangval pa kha  nan puai (the date of wedding ) cu zeitik ah dah a si  te lai tiah  bia na hal ah cun, amah tlangval pa nih an chimh khawh cem mi cu “Ka pa lawnglawng nih a hngalh  “( matt.24:36 ) tiah an leh ko hna lai. A ruang cu Mopa nih a nungak Monu ca i a timhlamh piak mi vial te kha a pa(mopa a pa)nih approved hlan lo tiang, or a pa lung a tlin hlan lo tiang Mopa nih Monu kha, auh khawh nak nawl a ngeih lo  caah a si ko. Cu caah  Monu zong nih a Mopa cu zeitik ah a rat lai ti kha a hngalh khawh ve lo caah,phundang in kan chim ah cun, Mopa cu zeitik caan paoh ah, a ra kho mi a si kha a hngalh cang caah, timh cia te in a hngah ve. Cu ti i a hngah lio ah hin, zaan kua a muih tik  zongah,thlalangawng pawng ah meiin kha a van lai i,cun a kut khat lei ah zinan dur i put  pah khin a hngah ko lai.Cu caah Bawi Zisuh nih “Cu ruang ah cun nan nih zong timh cia te in nan um zungzal awk a si,zeicatiah Mi Fapa cu nan i rin lo caan ah khin a ra ko lai ( matt.24:42 ) “tiah bia a kan cah tak mi hi a si cu.

                      U nau; zeitindah na ruah. Nungak nu nih a tlangvalpa a rat lai  caan kha aa ngaih tuk ko hnga lo maw? Asiah kan nih teh? Kanmah lak ding ah ka ra tthan lai  tiah bia a kan  kamhtu, kan Mopa a si mi,Bawi Zisuh a rat lai nak hi na van i ngaih tuk ve ko cang lo maw? Amah Bawi Zisuh nih tthit ding i a ham cia mi na si taktak ko ah cun Amah rat lai nak cu i ngaih lo awk a ttha lo cu teh.   Cu bantuk si lo in, Amah Bawi Khrih rat tthan lai nak hmanh i ngaihnak thinlung a pelpawi te hmanh na ngeih khawh rih lo a si ah cun: kan chimh ngamhmi pakhat a um. Cu cu,nangmah cu Bawi Khrih nih a ham ciami Monu  na rak si rih lo tinak a si ko. Phundang in kan chim ah cun Khrih nih keimahta a si tiah pekmi hmelchunh nak  Thiangthlarau na ngei rih lo ti nak a si ko. (Ephesians.1:13-14)Rom. 8:9 chung zongah “Khrih thlarau a ngei lomi cu Khrih ta an si lo “tiah a piak bak in  a ti ko kha.  

               Cu bantuk in,tlangvalpa nih a nungak nu ca i timhlamh nak a ngeih mi vial te kha a pa nih a lung a tlin i a fapa kha a nungak nu va auh ding ah bia khiah nak or hnatlakpi nak a ngeih piak tik ah cun; cu le cang ka in, a voihnih nak muko kha an van tum lai.Hi a voihnih nak muko an tum mi hi 1corin.15:51 chung i Paul nih “ Muko hmanung bik tum caan ah cun “a ti mi kha a si fawn cuh.

                     Phundang in kan chim ah cun,hi an tum mi “moko hmanung bik” timi nih a kan chimh duh mi cu,Mopa cu Monu lak ding ah, a tu a ra lio ti nak a si ko.Cun hi muko thawng hi midang ca-ah si hin lo in, tlangvalpa nih tthit ding i aa“ham ciami nungak nu” ca lawnglawng ah a si .Cubantuk in Rapture a tlun tik i Paul nih a kan chimhmi “ni hmanung bik muko tum caan ah cun”a timi zong hi Khrih nih tthit ding i a ham cangmi hna ca lawnglawng ah a si ko.Cun hi muko tum thawng hi Khrih nih a ham cangmi hna lawnglawng nih theih khawh dingmi khi a si  i,Khrih a zum lo mi, midang nih theih khawh a si te lai lo. A ruang cu, ( kan i fian khawh deuh nak hnga caah, kawlca in ka van tial )Bawi Zisuh nih “tin ttuh ma tthin hmat taw a ching naazi hnaih lutaa di cuah la linghmi” ( matt 24:42 ) tiah kan i ralrin   hmanh  hlan ah: Paul nih cun mit tthep ah  ti a si ko caah , hi muko tum thawng hi hammi dah ti lo ah cun  zumlotu hna nih theih khawh dawh a si te lai lo kan ti nak hi a si.Cu tiin Mopa a rat tik ah cun,Mopa nih marriage contract kha Monu a pa kut chungah a ap lai i, Monu  kha Mopa nih amah a  pa inn ah aa lawi pi lai.Cu lio ah cun, Mopa pa a pa zong nih an inn in, Monu le Mopa  kha dawn ding ah a rak  hngah ko hna lai. An pahnih in,a pa sin an phak tik ah a pa (Mopa a pa ) nih Monu i a kut kha a lak lai i a fapa kut ah a ap lai.Mah kha kha, presentation ti a si: a ap.Cu le cang ka in Monu cu Mopa i ttazaa-win a nupi a si ko cang.Chim duh mi cu nungak nu cu,tlangvalpa a pa nih a fapa caah a pekmi laksawng (gift ) a si kan ti lai cu.

                 Cu presentation a dih hnu ah,Mopa nih Monu kha amah Monu ca i a rak timh tuah piakmi vialte va zohti ding ah  a kal pi lai.Cu  tthitumnak puai ( marriage feast)hmun ah cun,Muko thawng an theih i a rak chuak kho mi a hawi le vialte hna sin ah khan theih hngalhter nak a tuah piak hna lai.Mah kha kha,Paul nih 2corin.11-2 chung ah “Nannih cu Khrih he i um dingin ka ham cangmi ngaknu thiang nan si “a rak timi kha a si.Kannih cu Khrih Monu si ding i ham ciami,Calvary ah Amah Khrih thisen in cawk ciami cu kan si (1corin,6;20).Cu caah kan nih cu, tuksapu timi harnak chung in kan luat lai. Bawi Zisuh nih cun,”Hi harnak hi, vawlei hram thawk ka in nihin ni tiang a um bal lo mi, hmai lei zongah a um kho ti lo ding mi harnak a si lai(matt.24:21)”tiah ralrin nak a kan pek cang .

               Bawi Zisuh nih tthit ding i ham ciami kan si ko ah cun,cu tuksapu harnak chung in kan luat lai i,hi vawlei nih a cuahpi mi zawtfahnak,,ngaihchiatnak,tthennak, mithli tlaknak, thihnak timi vialte  a um ti lo nak; zeitikhmanh ah rose pangper dawh hna an aui tilo nak ;zan le khuamuih hna a um ti lo nak,ni ceu nak siseh thlapa ceu nak siseh a herh ti lo nak ;Pathian sunper nak nih a ceuh lai i Tuufa cu meiin a si nak  hmun, sui khualipi Zion khua (rev.21:23 ) ah cun kan dih lak in kan tlung te hna lai.    

     Nandar pa

     240-482-8792
(March 21, 2014)

---

Moriah Tlang Ah Pathian Nih A Phunmi  Thingkung

                 Kan Bible chungah hin Bawi Zisuh,Pathian Tuufa  a sinak hi hmun tampi ah hmuh khawh le rel khawh a si.Atu, hika ah hin van langhter  ka duhmi  cu Bawi Zisuh nih Judahmi  hna kha, “Nan pu Abraham nih khan kan i hmuh lai ( my day ) kha  a rak i ngaih ngaingai, a hmuh taktak i a rak i lawm ( Johan 8:56 )” a timi bia hi a si.
        Asiahcun Abraham nih Bawi Zisuh kha zeitik caan lio ah khin  dah a rak hmuh cang hnga.          Genesis  22:14 chung  bia hi, kan lai Bible nih cun, “ Abraham nih cu hmun cu Bawipa nih a khaan ko  tiah min a sak i a tu chan tiang zongah mi nih Bawipa tlang cungah cun Bawipa nih a khaan ko an ti tawn,” a ti. Asinain  hi ka i,” Cu hmun  cu Bawipa  nih a khaan ko tiah min a sak,” timi kha  Kawl Bible nih cun,” Cu hmun  cu Jehovah-Jireh  tiah min a sak ,”a ti.         

 A dang biafang cu chim lo,hi biafang a hmanmi te hmanh nih hin,Dr. Judson i  thil a hmuh ning le khua a ruahmi hi, nihin ni tiang hmanh ah a tharte a si ko rih.Keimah hi ka hmette in kawlram ah ka um.Ka min hi Mang ceu a si .Ka min a sullam kha kawlmi nih an theih khawh nak  hnga tiah mang ceu timi min kha ,”Ci maa taw a lin yawng ,”tiin a sullam leh in min sak a si ballo.Asylum kan sawk zongah  min sullam an theih nak  hnga,  ahomin  hmanh lehpiak a si lo.A siningte in chim le ttial a si  dih ko.Minung min siseh thildang min siseh a bikin Bible chung i min pawl  kha careltu nih an theih khawh nak hnga tiin Bible scholars pawl nih zawnruah ngai in a tu bantuk in a van kan tuah piakmi hi a caan caan ah cun Bible nih a kan chim duhmi  amuru,amah tein  asullam aa fiang komi kha  i fian  khawh ti lo tiangin kanmit  hmanh  a kan muihter chin lehlam.            Kan theih cio bantuk in Jehovah-Jireh ti  cu,” Pathian nih a khaan ko lai  ti a si  ko;  Pathian nih a khaan cangmi kha chim si lo in, khaan piak rih lomi, tuahpiah rih lomi , khaanpiak  te ding le tuahpiak  te  lai ding in chim a si. Asinain Lai Bible nih cun , khaan piak cangmi, tuah piak cangmi  sidawh  khin a chim. Hi bantuk in a ttial hnawh  chanmi  zong cu, Abraham nih  a fapa ngeihchun  Isak  kha  Pathian sinah pekchanh nak  a tuah tikah Pathian nih Isak  ai-awh  in a khaan piakmi  tuukawng  kha zoh in..( Jehovah-Jireh  timi cu Pathian nih a khan ko lai ti asikonain )  Pathian nih a khaanpiak cangmi le tuahpiak cangmi (fulfilled  by God ) a si tiin a sullam  kha a kalpi.Cu tikah  Bawi Zisuh nih,.,,”Nan pu Abraham nih Keimah rat lai caan ( my day ) kha a rak i ngaih ngai ngai’”  tiah a chim  hnawh chanmi  Genesis 22:  chung bia kha careltu caah sullam ngei lo bantuk  in  a caang cang.      

   Dr.Judson tuanbia  a ttialtu Courtney  Anderson nih “To the Golden Shore “ timi a cauk  ah," Dr.Judson nih Mirang Bible in Kawl  holh leh  ding kha  a lung a rak tling ballo.Mirang Bible hi Greek le Hebrew in leh mi a si caah,Mirang Bible kha Kawl holh in van lehtthan a si ah cun Kawlmi  nih Leh hnihthum ( Hebrew in mirang-mirang in kawl ti bantuk )in lehmi Bible lawnglawng  kha  an rel khawh lai. Cu bantuk in Leh hnihthum in leh a si ah cun, Bible meaning  kha  a tamtuk  rilh  le zeet  a si  cang lai ( asullam a tlau cang lai ) ti kha Dr. Judson nih a hmuh.Cu bantuk a si nak hnga lo, (mirang Bible kha hmang lo in) Greek le Hebrew  Bible tu kha directly  in Kawl holh in a lehnak  hi a si.Hi Kawl Bible lehnak ah hin a si khomi  azeibantuk Bible commentary  le Bible he aa pehtlaimi critical cauk  hna kha  a rak hman hna ,”a ti. Hi bia nih a langhter ngaimi cu,Dr.Judson nih hin Pathian Bia nung kha asullam pakhat te hmanh alohthlau  nak hnga  lo ,mu- yin bantukte in le a sining taktak he aa khah khawhnak hnga, a fimnak dih lak chuah in rian a rak ttuan.Bilbe chung bia hna hi ; hi bantuk in theih a har ngaimi thilthup tampi an um caah  Dr. Judson nih, "tthu a zat ku pha ya ta khin pin sin daw mu mi huh ta moh le ih,” tiah leh lo in, Ttu a zat ku Jehovah-Jireh  huh ta moh le ih,”ti tu in a siningte in (mu-yin min ningte in ) a  a rak  lehnak  hi a si.              

  Hi ka ah hin ruah awk a ummi  pakhat cu,Abraham nih, kha hmun kha min a rak sak lio ah khan a  fapa  Isak  ai-awh dingmi tuukawng  kha  khan piak a rak si diam cang. Asinain kha hmun - Abraham nih a fapa khangh thawinak  a tuahnak hmun  kha, min a sak tik ah Pathian nih a khaanpiak cangnak hmun a sikonain zeiruang ah dah  kha hmun  ah khan,khaanpiak te ding in le tuahpiak te lai ding in a sullam a ngei mi Jehovah-Jireh  ti mi  min kha a sak hnga. Abraham  nih zeibantuk ruahchannak  ngeih in hi min hi a sak hnga. Asiloah zeibantuk  khuaruahhar  thil pakhatkhat a hmuh a ton ruangah  maw hi min a rak sak mi  hi a si hnga.        

 KJV Bible nih cun Abaham nih a hmuh a ton mi  miracle  kha hi ti hin a ti ; “ In the mount of the Lord  it shall be seen,”. Kawl  Bible nih cun,” Ttawng paw hma pha ya ta khin pin sin daw mu mi,” a ti ve.Clarke’s Bible commentary  nih cun,”On This Mount The Lord shall be seen,” a ti i, “Tlang cungah cun Bawipa cu  hmuh a si te lai ”tiin a  fianter. Dr. Perry Stone nih cun,”the  mountaing  of the Lord it (the Lamb) would be seen,” tiah The Meal That Heals  timi a cauk ah a  ttial.  Asiahcun  Abraham nih On This Mount  a  timi,  hi Tlang cu zeibantuk Tlang dah a si hnga. Cun hi Tlangah hin zeibantuk  Miracle dah  hmuh a si  te hnga.         
 Abraham nih, “Hi Tlang,” a timi, “Tlang,” hi a zeibantuk Tlang hmanh a si lai lo.Amah Pathian hrimhrim nih a thim mi Tlang, Amah Pathian hrimhrim nih Ordained  a pekmi  le Sathau  a thuhmi Tlang_ Moriah tlang a si ko (Genesis 22:2) .Moriah tlang hi Abraham nih cun Bawipa tlang tiah min a sak (Genesis 22:14).Hi Tlangah, Solomon Temple  an van sak hnu ah cun Zion (ziontlang a si lo) tiin an sunhsak ngaimi le Temple Mount  ti zongin van theih ngaimi a si.           

 Israel mi nih an pupa hna chan in ni hin ni tiang an zumhmi  pakhat cu Adam kha Pathian nih a rak ser tikah hin Moriah tlang i vawlei  in a sermi a si tiah an zumh ( The Battle for Jerusalem by John Hagee).Jacob nih cun  Pathian Inn le Vancung  Kutka  a si  a ti ( Gen 28:17 ).Hi Tlang hi David siangpahrang nih  Bawipa  caah Biakttheng a ser i khangh thawinak a tuahhnak  Tlang  zong a si ( 2 samuel 24:25 ).Solomon Temple an saknak  Tlang  zong  a si ( 1 chronicles 3:1).Solomon Temple an rak sak lio ah, Temple ca i an hmanmi  cu – a cuai  thlai cawk lo-dar,thir,thing le lung man telh lo in ;        
  1) Sui lawngte,100,000 talents of gold (value: $ 2,908,500,000 ) 
  2) Ngun lawngte,1,000,000 talents of silver ( value : $ 1,920,000,000) (Dake’s Annotated reference Bible) an si.

Jewish historian  Josephus  nih cun; Temple  wall  le  floor  vialte hmanh kha suitlap in a phah  a benh dih hna ti a si.( The new temple and the second coming by Grant R. Jeffrey).         

Bawipa  umnak caah tiin hi Temple saknak  i an rak dihmi hi, khuaruahar lei khi a si.Hi nak in khuaruahar a simi cu, hi Temple a satuhna  an lungthin an lungput kha a si. Relcawk lo le atah hmanh tahcawk lo tiangin an chaw an va,an ngeih an chiah  vialte Bawipa caah a bumgh in a bungh hnawh tertu  Bawipa an rak  zumhnak le Bawipa an rak ttamhalnak an thlarau tu hi, khua ruahhar  chin a si ka tinak cu a si.        
  Hi tluk lawmlam in Bawipa  an duhnak le an ttamhalnak  zong hi, a ngaingai ti ah cun, Bawipa Tlang  an timi, hi Moriah Tlang ah hin Bawipa  kha an rak hmuh cang  caah a si. Bawipa he an rak i ton cang  caah a si. Hi bantuk nun a thlentertu cu, mi nih ttial ciami  cauk tampi  rel le theihnak in a si lo.Theology va cawnnak le thiamnak zong in a si lo. Hi bantuk  cawnnak le relnak  in hngalhmi le theihmi  tham cu,” A theoretical  biblical  knowledge or retrospective knowledge  lawng a si i Bawipa he i hngalhnak , i theihnak a si lo. Kawl nih,” cian sah tih,” an ti mi lawng khi a si i, “khan saa tih,” timi nun, chunglei  in aa thawkmi nun, a phan rih lomi nundeu(  attuh ) khi a si. Bawpa he aa tong cangmi  hna cu an nun an i thleng.An ruahnak an i thleng. An holhrel  an bia chim an i thleng. Chunglei  nunnak (Life) nih  lenglei nun kha a thlen.        

   Paul nih cun,”Midang nih lenglei  tuahsernak  le minung sinak  ah aa bochanmi an um ah cun, cu hna  vialte nak hmanh in aa bochan khomi ka si. Ni riat ka si ah cuarpartan ka si ( Lai Bible nih  zarh khat a ti. Zeiruangah dah Pathian nih Abraham kha niriat thengtheng ah cuarpar tan a fial hnga ; Bongva Mekkzin vol.2 2006 May kha rel). Chuahkehnak  leiin  Israelmi  Beenjamin phun ka si. Hebru  hmanh ah  Hebru a sit  ka si. Biaknak phungah cun  Farasi ka si. Biaknak  phung  ka ttanhtuk ruangah  khrihfabu kha ka  hrem  hna. Biaknak phung  zulhnak zongah  soi awk a um lomi ka si ( Philippians  3:5-6 ),”a rak ti. Cu tluk cun “keimah “aa tive mipa  Paul cu,Bawipa he an i ton hnu ah cun, Judah miphun lakah upatmi bawi phun  Benjamin hrin a sinak  ( Saul siangpahrang  hi Bejamin hrin a si) le Sanhedrin Council Upa a sinak,a cawnnak  le a thiamnak ,  kha thil vialte hna kha  zeihmanh ah ka rel ti hna lo a ti ko. Kawl Bible nih cun,”Masin  keh tuh tthin hmat chin sih ih ( Philippians 3:11 ),” a ti i,” Ek hmanh ah ka relti hna lo,” a ti ko.           

Paul nih a chimmi, hi a bia nih hin,amah  Paul nih a rak cawnmi Bible le,a thiamnak  a hngalhnak vialte,ahman adik tiah thih ngamh  in a rak zulhmi phung le lam vialte hna cu, Amah Bawi Zisuh Khrih he i theih  hngalhnak (tih cuan chin) an rak si lo a ti duhnak a si ko lo maw.             Bawi Zisuh zong nih Farasimi hna kha, “ Pathian aw nan thei ballo (John 5:37),” a rak ti ko hna. Farasimi  tluk in Pathian bia ( Bible ) a cawngmi le a theimi, Bible kha a lu le a taw a let khomi,  anmah tluk in dinfel  aa zuammi ,zarhkhat  ah voihnih   lengmang  rawl a ulh  khomi  hi, an um hnga maw.Asinain cu an cawnmi  (Bible) le an zulhmi phunglam vialte cu Amah pathian aw theihnak le hngalhnak an si lo tiah Bawi Zisuh nih a rak ti ko hna.Cu lioah Bawi Zisuh zong kha, “Ca a cawng ballomi a si (John 7:15),”an ti i, an rak nih sawh ngai ve ko khah.         

  Nihin  zongah  mitampi nih cun, Pathian aw a theimi  hna nakin Pathian aw taktak theih ttung lo-in Bible a cawng  i Pathian  a kong (Logos )  a thei  ngaimi  ( a ttuh ) hna tu kha  hmai ah kan chiah hna. Pathian aw ( Rhema )a theimi  asinain bible a cawng  lomi  Pathian Bia a aupi  cuahmahmi  hna tu kha,  nih- sawh ngai in zeite  ah kan rel lomi  hna  hi  Farasimi hna  bantuk in kanmah  “kuu ttai “ nih Pathian aw kan rak theih lo ruangah a si ko hnga lo maw.        

  Abraham nih  a fapa ngeih chun  Isak  kha  Moriah  tlang ah, thah awk ah a kalpi  mi zong  hi, Pathian  a zumlomi  cu chim lo ka zumko  a timi kan ca hmanh ah minung sinak in cun,  a si kho lomi  a si. Libreral  theologians  pawl nih cun hi bantuk  human sacrifice  te hna hi cu  yin gi hmuh  a ngei lomi, a yai a shai (pagan) nak hmanh in a niam deuhmi  miphun le minung  men ah  an chiah i an hei nihsawh ngai ko hna. Cu caah Genesis  chung  tuanbia  hna hi  the real stories  an si lo, phuahchom  tawnchommi tuanbia  pei a si ko cu an ti  phah nak hi a si.          

  1996 kum ah  “Adam ruangah maw,aho ruangah” timi cauk  a pan mite pakhat kha ka rak rel bal. A  ttialtu min kha Rev.E.Za Bik ti a si. Keimah hi kum riat ka si ah hin Shanram ah ka um cang.Kawl nu le Kawlpa nih an ka cawmmi ka si. 1990 lawngah Laitlang ka phan.Cu caah biaknak lei aho upa hmanh ka thei  hna lo. Ka hngalhmi zong  an um lo.Cu lio ah mah ca-uk kha  fangnga  maw a si fangruk in hme ka rak cawk. Zeitintiah  kan Laimi nih an biakmi an Pathian kha, Pathian ka zum ko a timi hi pa nih amah pumpak in  Pathian a zumh ning le a hmuh ning, cun Pathian aw (Rhema)  hna kha zeitindah a rak hmuh; zeitindah  Pathian nih lam a hruai timi hna kha,  amah sin ah cawn awk tlak thil pakhat khat  hmuh duh ah ka rak cawk i ka relnak kha a si. (Atu ah cun cu lio ka tangka fangnga hmanh kha a pamtuk ah ka hmuh)          

A cauk ka van rel tik ah ka hmuhmi  khuaruahhar  thil pakhat cu,Pathian sin in a rami  Rhema cu chim lo amah pumpak ruahnak pakhat hmah ka hmuh lomi kha a si. Cu pinah Pathian rianttuan pakhat si ve ttung i Pathian nih a pekmi  lenglei tehte a si zongah chunglei tehte a si zongah  pakhat taktak hmanh a ca-uk chungah ka hmuh lomi kha a si.Ka hmuhmi cu,minung sinak in a chuakmi a khuvai  sawh sawh a simi,amah nih a rak relmi le midang nih an ttial ciami ruahnak  tu kha : cauk tampi a relmi ka si ti kha theihter a kan duh ruangah a si  hnga maw ka thei lo, khat tthup in a van kan sharing tthan mi kha  a rak si deuh.A cauk chungah cun, “ kan Bawipa Zisuh nih cu ti cun  a ti, “tiah a aupi ciahmah ve ko na in Bawi Zisuh he an rak i hlat tuk deuhmi  kha a ruah awk hmanh a rak i thei rualo.Lazarus le Abraham  tuanbia chung i mirumpa nih cun kan i neihte rua tiah aa ruah ve ko na- in,an karlak ah horkuang thukpi  a rak um kha a rak theih lo (Luke 16:23) bantuk hna kha ka lawhter.           

   Cu chung ah, Karl Barth nih a ttial a timi cu;  Genesis  chung  i  Adam tuanbia hi cu, myth (phan chommi tuanbia or hrawkhrawl tuanbia)  sawh sawh a  si. History  timi tuanbia cu van chim lo  legend (evidence a um lomi tuan bia,Kawl nih, dan da yi or zung ttan sa kaa or taih ta mai )  timi tuanbia  asinh  hmanh  a phan lo tiah, a van i  bochan ngaimi  Karl Barth bia in careltu hna kha zeihmanh nan thei  lo hei ti phun khin,biarocar ngai khin a ttial.       

  Bible ca kha  zumh awk  tlak lo tiang in sazam in a zamh dih.Muslimpa nih hei  ttial sehlaw  cu ko cu a lo.Cu nak hmanh cun a zualhma kan ti hnga maw.Paul cawnpiaknak le Bawi Zisuh cawnpiaknak  hna kha a tthenphawt  dih.Paul cawnpiaknak maw a dik deuh Bawi Zisuh cawnpiaknak maw a dik deuh tiah bia halnak a tuah. Paul  le bang khi cu amah caah cun a rak hme tuk.Midepde timi biafang a hman lo lawng khi a si.Thiangtlarau rianttuannak kha  a pelpawite hmanh  a rak hngal rualo.Zeitintiah Thiangthlarau rian ttuannak vialte kha  Jihad a tuah dih. Bawi Zisuh Thlarau nak in  American thlarau  a biami ko ka lawhter.       

  Zeitintiah “Van le vawlei  an hmunh lo zongah Ka Bia cu a rawk bal lai lo (Luke 21:33),”tiah Bawi Zisuh nih a chimmi nak in minung sawh sawh nih minung ruahnak men in an ruahnak an ttialmi tu kha  a biapi ah a chiah.Hi hna  ttialmi tu kha  biadik le biahman ah a  hmuh hna i Bawi Zisuh Bia tu cu biadik lo lawngte an si, a ti lo lawng khi a si. Asiahcun hi  phuahhchom  tawnchom tuanbia  an timi hna hi kan Bawipa Zisuh Khrih nih cun a hmanmi  lawngte an si tiah a chim ttung. A tanglei Bible verses  hna hi van relta hmanh;

1)      Noah chan ah a rak si bantuk khan Mi Fapa chan zongah a si ve lai (Luke 17:26) Noah  tuanbia kha a fehter.   
 2) Nihin ah hi inn ah khamhnak a phan,hi pa zong hi Abraham tefa a si ve (Luke 19:9). Abraham tuanbia hi  The Real Story a si tiah a dirkamh.        3) Pathian nih Pa le nu kha a ser hna (Mark 10:6). Adam  le Evi cu phanchom tawnchommi  an si lo,Sermi an si tiah a  fehter.  
 4) Thiangtlarau hmang in David nih a chimmi a si (Mark 12:36). Kanu  paw chung ka um lio in sual ka si cang timi bia kha a dirkamh.     
  5) Bawpa cu Abraham Pathian,Isak Pathian,Jakob Pathian a si (Luke 20:37).Hi min hna hi phanchommi  min an si lo tiah a dirkamh.   
   6) Pathian nih a sermi vawlei  hramthawk in (Mark 13:19).Genesis  a hramtthawk hmanh kha phuahchowm tuanbia a si lo, sermi a si tiah a fehter. A dir kamh.              

   Azeikhawm a si ah,ruah awk a ummi cu Pathian  kawh auhnak  aw  theih  taktak  ttung lo ah cun, Abraham  zong nih  hi  bantuk  in a fapa ngeih chunte cu Vok - Ar  bang  a that siang hnga maw. Saul siangpahrang  zong  kha  zohhmanh ;  Bawipa he an i ton tikah cun, “Chun nitlak, zan khuadei, taklawng (nudity) in  a  it (1 samuel 19:24),” a ti ko khah. Cun Isaiah 20:3 zongah, “Kasal  Isaiah cu taklawng  le  kelawng  in kum thum chung  aa  chok,” a ti fawn rih. Asiahcun ,Israelmi  caah ,Amah Pathian hrimhrim nih a thimmi  siangpahrang  Saul  a si zongah , Pathian prophet  Isaiah a si zongah cu  hna  cu mihrut or zeiruaramlo  maw an si ne hnga.      

   Pathian  aw a thei cangmi, Pathian he aa tong  cangmi  hna  cu zohhmanh law ….Anmah  le anmah  an i zoh loh. Anmah le anmah an i philh. Bawipa ah an thi.Kan nih tu cu kutke va zau sual  hmanh ah mimolh an ti chel  mihlimsang hna an ti chel. Vanchiat ah cun Buchung in chuah a si hi muh. A ngaingai ti ah cun hlimsang taktak a simi  hna cu, hi prophet Isaiah te pawl, Israel siangpahrang a simi Saul si seh David si seh hi hna  pawl  hi  pei  mihlimsang  taktak cu an rak si ko hi. Asiahcun zeiruangah dah hi hnatu  kha  mihlimsang ee  mimolh eek  kan ti  ko hna lo.          

2 Samuel  6:14 ah cun, “David cu Bawipa hmaiah a thazang  dihlak in a lam,” a ti.Thazang dihlak  chuah i lam cu zeibantuk  lam hme a si hnga. Thazang dihlak chuah i a lam ah cun amah le amah kha, zeitindah ka lam ti hmanh kha aa thei lai lo. Zeibantuk minung ka si ti hmanh kha aa thei ti lai lo.A chung i a ummi  Bawipa  lawmnak nih  khan  a duh poah in a thui ko cang lai. Aa hlawk lai. A per lai. A pet lai. Cun a au a khuang pah lai. Hi caan lio ah hin David siangpahrang  a pawngah  hin a Ralbawi pipi  hna le a Tlangbawi  pipi  hna nih a hnu in an van zulh lai ti cu a fiang ko. Bible nih, “ Isreal innchungkhar vialte,”a ti caah Jerusalem  khuapi  chung  i a ummi  minung dihlak  ngawt nih a hnu in an van zulh ti a si ko. Hi caan lio i, Isrealmi  phun vialte uktu,  milai siangpahrangpi  nih  a siangpahrang sinak hmanh i zahpi  khawh  ti lo tiang  in laam bey  mihrut chabang, hi bantuk in aa lam sekmi  hi,  Bawipa sin in Lawmnaktling  a hmuh lo ah cun, mimolh dah ti lo, a hohme a lam ngam hnga.A hlim ngam hnga.         

  Cu caah a nupi Mikhal  nih a rak ni sawh, a rak zahpi  tiah Bible nih a chimmi hi a rak mawh lo cu teh.Mawh a phu bak.Zeicatiah  Pathian aw a thei ballomi caah cun  hruh pei a si  fon cu.  A ngaingai ti ah cun ,a nupi  Mikhal hi, kanmah cio bang Pathian a zummi a si ve ko cu. Asinain  Pathian aw, a rak  theih bal  ve lo ruangah  a pasal nih  Pathian  hmai i a va lammi hna kha  ningzah hngalh lo le hruh phungah  a  rak ruah  ve ko cu.         
  Asinain, Pathian  aw a thei  cangmi hna caah cun hi bantuk in Pathian hmai  i an va lam khawhmi te  hna le taklawng rori i  an va um khawhmi  hna tu hi  pei  taksa minung nih hngalh khawh lomi,Pathian Fimnak taktak cu an si ko cu. Kannih nih cun Satan rian ttuannak  a si kan ti ko lai lo maw.A honih  hme  hi  bantuk  tak lawngpi  va um hna cu Pathian rian ttuannak a si kan ti khawh lai le. Mimolh hna kan va ti hna lo-ah.         

Asinain aw—hi  kan vawlei  caan tawite chung  kan nun lio ah  hin, hi bantuk  in Bawipa  aw theih ruang  i taklawng  hna va um khawhmi  hna le Pathian hmai  ah kan va lam -- kan va hlim khawhmi  te  hna  hi  pei  misantlailo  kan caah cun ;  Pathian  hmai ah kan i put khawhmi  kan laksawng  tthabik hna an si  te ko lai cu.Man a ngei  te lai cuh. Minung  mit hmuh ah cun, fih a nungmi  Uico pekmi  rawl  ttil ttawt (Mark 7:27) a si ko zongah  Pathian pekmi Pathian sin in a rami a si ko ah cun ; Keinih cun,Vawlei  cung  a zeibantuk  chawva  hmanh nih a cawk khawh lomi  Divine  Gift  a si ka ti.          

A taktak ah cun, Pathian  ka zumveko  hei  ti  ttung i Pathian aw  kaa khatte hmanh  theih bal  verih lo le cu ruang i Pathian hmai ah kan va lam khawh rih lomi hna tu hi pei  ningzah  chin deuh ding a si  lehlam cu. Cu ti si lo in Bible ka cawng pet ti in a cawng lomi hna kha zeihmnh an theilo hei ti phun khin Kawl  holh cun, “Ngah sa kaa  nua  zah,”a hro rumro in hro  kan  si tik ah : khoi  hme  kan  biakmi  kan Bawipa Zisuh Khrih cu a um ne hnga. Bawi Zisuh cu “keimah” timi thah awk ah a ra kan ti lo hme maw (Romans 8:5). A tu cu,kan  Bawipa Zisuh nak in kan cawnmi  cu pei a lian tuk deuh cu. Amah Bawi Zisuh tu biaklo in Bible pei kan biak ko hi. Cawn-nak  hi pei kan biak ko hna  hi. Bible kan cawn deuh deuh ah cun (Pathian  nih a kan tongh rih lo hman ah)  zeiruaramlo –mimolh  kan timi hna nak in kan thinlung tlangpi  cu kan chimh khawh deuh ding a si hnga lo maw.        

  A tu cu upside down. A bingtalet. Bible kan cawng deuh deuh ,Bible kan theih deuh deuh  ve. Bible kan theih deuh deuh  le minung sinak keimah timi  Satanci  kha  a tthang deuh deuh, angan deuh deuh ve .Kan ralpa Satan kan ti lengmangmi zong hi a hman thlulo. A ngaingai ti ah cun kan ral taktak cu.., Keimah caah cun Keimah  (Self) kha a si i Nangmah caah cun “Nangmah “ kha na ral ngan bik cu na si ko (You are your anemy). Hi nih fiang tuk in a langhter mi cu  Bible cawnnak poah hi, Pathian sin in a rami an si lo ti a si ko.Pathian sin  in a rami cawnnak  nih cun,  lungpuamnak le ruamkainak a chuahter ballo. Bible tampi theih hi a ttha. Asinain  a Biblepi lawng  theih i Amah Pathian he i theihnak  i hngalhnak a um ttung lo ah cun Paul nih a chim bantuk in ……a si ko .Pakpalawng a si ko.    

      Asinain  Pathian nih a tongh cangmi hna cu keimah timi an thinlung kha  Bawipa he vailam cungah an i khenh cang. Zeicatiah keimah timi cu Satan sin in a rami thihnak (hell ) ah a kan kalpitu, kuu set ttat  taaw  zaw ka  ( infactious  disease ) a si caah. Cu caah, Pathian ka thangtthat hei tive ttung i kut bengh hmanh a hngal rih lo mi kan si ah cun a fiang ngai  ka timi cu Pathian nih a kan tong rih lo ti a si ko. Asinain kut a bengmi poah kha Pathian nih a tonghmi  hna an si ka tinak si lo in Pathian nih a tongh cangmi  hna tu cu kut bengh cu chim lo  siangpahrang  David bantuk in mahhngalh lo tiang in a lam zong an lam ko lai.Khaan saa hmuh (Feelings ) um lopi in  Pathian hi thangtthat khawh a si hnga maw.  Zeitintiah Pathian cu khan saa hmuh feelings  a ngeimi a si. Bawi Zisuh kha zohmanh.Bawi Zisuh cu Pathian a si  lo maw. Asinain  ttah a thiam  ve ko lo maw.Ngeichiat a thiam ve ko lo maw.Micak a thiam ve ko lo maw.Nganfah a thiam ve ko lo maw.Minung cu Amah Pathian muisam  keng in sermi kan si.        

 Cu caah  feelings  le dawtnak cu tthen khawh an si lo. Khan saa hmuh ( Feelings ) a um lo mi dawtnak cu dawtnak a si lo. Professor of Old Testament at Dallas Theological Seminary  a si mi Jack Deere (Th.d.) nih cun “,Obedience without  emotion is nothing more than discipline or will power. It is not love. True love manifests itself not  only  in acts but also in feelings,”(Surprised by the power of the Spirit)  a ti ko hih.         

Baw Zisuh cu, nangmah na nunnak an khamhtu –a thisen in cawkmi – sual ngeihthiam na si cangnak kha  naa theih  tikah cun, nangmah zong  Amah Bawipa Zisuh hmaiah na lam vete ko lai. Na hlim ve te ko lai. Cu hlan vialte na rak lam lomi hmanh kha na ngai  chih te lai.Cu bantuk in na va lam le na va hlim khawhmi zong cu Bawipa dawtnak nih a tuahmi  a si ko lai. Nangmah na minung sinak in cun a si bal lai lo.Na minung sinak in na lammi le na va hlimmi a si ah cun attuh na si ko lai.          

  Cu caah cun pei  David siangpahrang  nih a nupi  Mikhal cu,”Hi bantuk  ka lammi hi Bawipa hmai ah pei a si tiah. Bawipa hmaiah cun thanuamnak ka tuah ko lai. Hi nak i nihsawh awk tlak deuh  hmanh ah kaa ser ko lai i keimah mit hmanh ah zahpi awk tlak ka si ko lai (2 Samual 6:21-22),”a ti khawhnak a si cu….       

  Cu caah cun pei  Abraham  zong  Pathian aw  (rhema)  a theih  tikah cun a fapa  Isak  cu thah a sian ko cu. Hika ah hin ruah awk a um mi cu, Abraham nih a fapa Isak khangh thawinak a tuahnak ding hmun cu, hi hmun  bak hi a si ti kha  Abraham nih zeitindah a hngalh khawh hnga. “Bawipa nih a chimhmi hmun (Genesis 22:9), “a ti caah kaa dang hmun a si lo. “Tih tih ciah ciah (specific location),” bak in Bawipa nih a chimhmi hmun a ti. Bible nih a chim ningah cun, “Moriahram ah va kal law cu ka ah cun kan hmuhsak laimi Tlang cungah …..,” ti lawng a chim i zeibantuk  Tlang a si ti kha  a chim lo.Moriahram timi hi a tu Jerusalem khua a  umnak hmunpi  khi a si i, hi Jerusaslem khua hmun  ah hin - - Calvary, Zion, Olives, Moriah, le adang Tlang hna  an um. Cu Tlang hna lak ah hi Tlang hi cu Pathian nih a hmuhsakmi Tlang a si ko ti kha Abraham nih zeitindah a hngalh khawh. Zeibantuk chin-chiahnak  a hmuh ruangah  dah a si hnga. A fiang ngaimi cu Pathian nih a hngalhter nak, chin- chiahnak  pakhat khat kha Abraham nih a hei hmuh caah hi Tlang hi cu, hi hmun hi cu, “ Bawipa nih a chimhmi hmun,”  a si ti  kha,a hngal khawhnak  a si hnga lo maw.      

      Asiahcun  Abraham nih  cu Tlang ah cun zeibantuk  hmelchunhnak  or  vision dah a hei hmuh hnga? Abraham nih a hei hmuhmi  kha Gennsis 22:7-8 ah cun,”Isak nih cun mei le thing cu an um,sihmanhsehlaw khanghthawinak ca ding tufa tah khuazei ah dah a si kun? a ti. Abraham nih cun,Pathian nih a khan te ko lai tiah a leh,” a ti. Hika ah hin,Kawl Bible nih cun, "Yit suh saya phuh tuu ta nge ku pha ya ta khin di mih mih a phuh  pin sin daw  mu lingh mi,” tiin mih mih a phuh (Amah caah )a ti.KJV nih cun , "God will provide Himself a Lamb for the burnt offering,”a ti i ; an bia ning te in van chim tthan ah cun,Khanghthawinak  ca ding  Tuufa kha Pathian nih (Amah caah ) a khan te ko lai,” ti a si  hnga. Cu hnu tlawmpal ah tukawng (Ram) kha Isak  ai-awh in khangthawi nak  an tuah.        

  Asiahcun, “Tuufa  kha Pathian nih Amah caah a khan te ko lai,”  tiah Abraham nih a chimmi cu (Pathian Tuufa ) si lo in,hi tukawng  (Ram)  maw a si ne hnga.Hi caan lio i Abraham  nih, cu hmun cu lamhlatpi khin a hei  hmuh  a timi kha,a ngainai ti ahcun  hmun ( space) kha si lo in a si te lai dingmi caan (Future) ah  hi Vawlei Sualnak  a kalpitu ding  Pathian  Tuufa (John 1:26))  tu kha a si deuh. “Lamhlatpi khin,” timi  phrase  hi Hebrew  ah cun me rachowq (pronounced  raw khoke)   ti a si i hmun ( space ) ti le  caan (time) timi sullam pahnih ngeih in chim a si an ti. Cu caah lamhlatpi khin a hei  hmuh timi kha,  a si  te lai dingmi caan (future)  ah Pathian he aa pehtlaimi thil pakhatkhat  kha a hei hmuh ti zong in chim khawh tthiam tthiam  a si ko tiah Dr. Perry Stone nih a cauk pa khat ah a ttial.       

    Cu caah Abraham  nih  Bawipa  aa langhnak hmun ,Moriah Tlang ah cun biakttheng  kha a ser i, cu kaa hmun ah cun a fapa  Isak zong  cu khanghthawinak a rak tuah kha a si : Cu khanghthawinak  hmun  i Abraham nih a rak hmuhmi  vision zong cu,tipilpetu Johan nih John 1:26 i a chimmi,“Hi vawlei sualnak a kalpitu Pathian Tuufa ,Bawi Zisuh  Khrih kha a si i Genesis  22:14 chungah Abraham nih, 'Bawipa Tlang ah cun Bawipa nih a khanmi  (Pathian Tuufa ) cu hmuh a si te lai,' tiah a rak chim chung cangmi zong kha a si.Mahkha  kha  Amah Bawi Zisuh nih, “Nan pu Abraham nih keimah rat lai caan  (myday) kha  a rak i ngaih ngai ngai, a hmuh taktak i a rak i lawm (John 8:56),” a ti hnawh chanmi zong a si ve.          

Kum 2,000 a rauh hnu..,Abraham nih a fapa Isak khangh thawinak a rak tuahnak, Moriah Tlang  pawngah khan Pathian Tuufa  Bawi Zisuh cu misualmi kan caah vailam cungah  thah a si ve.Bawi Zisuh an thahnak Calvary Tlang hi a dangte in a um mi Tlang a si lo. Moriah Tlang i a seih a paai pakhat  tu kha a si.Cu caah Dr.John hagee hna nih cun Abraham nih a fapa  khanghthawinak  a tuahnak  Moriah Tlang  le Bawi Zisuh an thahnak  Tlang hi aa khat in a chim.        

  Bawi Zisuh an tlaih lai zaan ah khan Bawi Zisuh le a zultu hna cu Lanhtakpuai  rawl kha hmun khat ah an ei tti hna ti kha Bible nih a chimh.Asinain John 18:28 ah cun, “Zisuh cu Kaiafas inn khan an chuahpi i Mangki bawi inn ah an kalpi.Cu caan cu zingkate a si.Judahmi cu mangki bawi inn chungah khan an lut lo,zeicatiah Lanhtakpuai rawl  ei hlan ah thurhhnomh (phungbuar) kha an duh lo caah a si.,” timi kha kan hmuh. Cun Amah Bawi Zisuh hrim hrim nih,“Hi hnu ni hnih ah Lanhtakpuai kha a si cang lai,cun Mi Fapa cu vailam tahnak  i khenhchih  awk ah tlaihter a si a lai (Matt 26: 2),”a timi a um.          

Hi Bible caang pahnih nih a langhtermi cu Bawi Zisuh le a zultu hna nih an rak ei mi Lanhtakpuai rawl  ah hin Lanhtak tuufasa, aa tello hlah maw ti awk in a um. Timothy Keller (New York Time Bestselling Author )  nih cun Bawi Zisuh le a Zultu hna nih an ei mi Lanhtak puai rawl ah hin a biapi bikmi  The Main Course a simi Lanhtak tuufa an ei timi kong  kha,  Gospel  cauk pali ah hin pakhat hmanh nih an chimlo a ti. Zeitintiah  Lanhtak tuufa  cu Nisan thla ni 14 zanlei Nazi 3:00 pm  lawngah thah ding kha a si. Cun Lanhtak puai rawl kha Nisan thla 15 ni nitlak hnu  lawngah ei ding a si.Bawi Zisuh cu Nisan thla 14 zingkate  ah Kaiafas sin hmanh ah an tlaih i an rak chuahpi diam cang. Cun Bawi Zisuh a thih caan hi, Lanhtak tuufa  an thah caan, Nisan thla ni 14 zanlei nazi 3;00 tthiam tthiam a si ve. Mathai,Marka le Luka nih Bawi Zisuh a thih caan kha..,Lanhtak  puai  tuufa an thah ni le caan thengte a si tiah ttih ttih ciah ciah in an chim hnawh chanmi  zong hi  a zeidang si lo in.., “Bawi Zisuh cu Pathian Tuufa a si,”  timi kha langter  le fehter an duh caah a si ko.         

 Cu pinah Lanhtak puai tuufasa hi a mah lawng ei ding a si lo.Thilnu phulhlo changreu le enkha he ei ding a si (Exodus 12:8). Thilnu phulhlo changreu puai hi Nisan thla ni 15 in aa thawk i ni 21 tiang.., ni 7 chung tuahmi puai a si. Bawi Zisuh cu Nisan thla ni 14 ni ah khan a rak thih cang ah cun, Bawi Zisuh le a zultu hna nih Lanhtak rawl an ei mi ah hin thilnu phulhlo changreu  hi aa tell hnga maw? Dr. John Hagee nih cun Bawi Zisuh nih a ei mi Zanriah (the Last Supper )  hi Lanhtak Puai a si rih lo caah thilnu phulhmi changreu (leavened bread) a si a ti.         

 Asiahcun  zeiruangah  dah Bawi Zisuh nih a zultu hna kha, Lanhtakpuai tuufasa  le Thilnu phulhlo changreu tello in Lanhtakpuai rawl cu a tuahter  hna  i a eipi hna  hnga? A ruang cu, “Amah Bawi Zisuh  Khrih hrim hrim kha  hi vawlei sualnak a kalpitu Pathian Tuufa  cu a si,”i ..,a thlam lawng a rak simi tuufa  (Hebru 10:1) kha a herh ti lo caah a si ko.Cu caah Bawi Zisuh nih, “changreu kha a lak i hihi ka pum (Thilnu phulhlo changreu-sualnak a ngei lomi tinak ) a si a ti.Cun hrai kha a lak i, hihi ka thi (tuufa thi)., mi tampi  sual ngeihthiamnak  ca i thletmi  ka thi ,Pathian biakamnak a fehtertu ka thi (Pa rei ngin tta zaa tit),” a rak tinak kha a si.       

  Cu caah Bawi Zisuh nih Amah thi in a sermi Biakamthar a timi cu, "Na Sualnak vialte kha  Amah thi in ngeihthiam na si cang,” ti a si ko. Cu caah zeitlukindah  Sual ngeihthiam na si cangnak kha naa theih deuh deuh tikah cun Amah Bawi Zisuh zong kha na dawt deuh deuh vete ko lai.Na dawt deuh deuh ah cun thil ttha kan ti lengmangmi  zong cu na tuah deuh deuh vete ko lai.Fial chom  hau lo in.Khi bantuk tuahsernak  lawng cu pei Bawi Zisuh Khrih nih Thiangtlarau nih a hrinmi cu thlarau a si  (John 3:6) a ti i,.Paul  nih cun Thiangthlarau theitlai  a si (Galatians 5:22 ) a timi kha a si cu…….,.            Tthatnak a um ah cun Bawipa sunparnak caah si ko set tiin………...           

   Nandar pa 240-482-8792

..........................................................................................................................................................................................................................................................

---

The Virgin Birth to Christ

The Virgin Birth of Christ Bawi Zisuh a chuahhlan kum 700 lio ah khan Isiah nih, “Amah Pathian hrimhrim nih nanmah kha hmelchunhnak an pek hna lai. Ngaknu thiang  nih fa a pawi lai i Fapa a hrin lai.A min ah Immanuel  tiah sak a si lai (Isiah 7:14 ),”tiah vawlei  sining he iralkah ngai  in a rak phuan.Hi bantuk in Isiah nih  vawlei  sining in a si lomi—vawlei  sining he aa ralkahmi bia kha  a chim lengmang  tikah a donghnak ah cun amah  Isiah lila hmanh  kha Judah siangpahrang Manasseh  nih  hluah in a pum  kha tanhnih  in a tan i a rak thah phahnak zong hi a si ( the  new inductive study Bible ).       
Hika i  Isiah nih a chimmi “Ngaknu thiang” timi kha Lai Bible ah cun “minu pakhat” tiah fiang huaha  lo khin khin a chim. Liberal critics cheukhat  zong nih  Ngaknu thiang nih fa a pawi lai timi kha an zumh  khawh  ve lo tikah   Isiah nih  fiangtuk  in a hmuh  i,cu a hmuhmi kha a hmuh ningte in almah ( virgin )  a si tiah a ttial  ko mi  biafang kha  young woman  tiin an leh  piak che a cheukhat nih a young unmarried girl  tiin a leh che a um.      

  Dr.Grant Jeffrey nih a chimmi hi a fiang ngai. 285 B.C  ( Bawi Zisuh chuahhlan ) lio i The Septuagint Greek translators of the Old Testament  pawl nih  ( hi holh lehnak  bu ah hin Bible lei Jewish mifim  70 an i tel )  virgin birth  caah  Isiah nih a hmanmi  original biafang  hi almah a si ko.Hebrew biafang  “almah “ caah Greek  biafang  parthenos  timi kha an hman. Parthenos  timi cu Ngaknu thiang  ( virgin ) ti nak a si ko a ti.    

   Ruah ahau mi cu Pathian nih Isiah sinah a chimmi hmelchunhnak ( sign ) a timi  hi a si.Hi hmelchuntnak ( sign ) hi a zeidang  hmelchunhnak  kha a chim duhmi si lo in minung  kan sining  he aa ralkahmi—taba  vuah  ningte  in a si lomi—Ngaknu thiang nih fa a pawi lai i Fapa ( Bawi Zisuh ) a hrin  lai timi khuaruahhar  nak kha  langhter a duh caah a si ko.A ngaingai ti ah cun hi hmelchunnak (sign ) hi Amah Bawi Zisuh hrimhrim kha a si ko.Zeitintiah vawlei  cung tuanbia ah a um ballo mi minung fimnak nih a phak khawh lo mi khuaruahhar nak in hi vawlei  ah a rak chuah lai caah.     Hi khuaruahhar  hmelchunhnak hi  kan  hnu lei kum 2000 lio ah khan Mari an timi hngaknu thiang cungah a rak tlung.Dr.Luke nih  hi ti hin  record a rak tuah, “ Vancungmi nih cun a thawh i,Mari ,na  thinphang hlah.Zeicatiah Pathian nih nangmah cu vel an ngeih.Nau na pawi lai i fapa na hrin lai i a min ah Zisuh na sak lai ( Luke 1:30-31 ),” a ti. Mari nih Vancungmi cu a thawh i,“Ngaknu thiang ka si tung,zeitindah hihi cu a si khawh lai ( Luke 1:34 ),” tiah a ti.      

  Zohlaw  a hmasa  ah cun Mari nih “Kei cu virgin ka si, zeitindah nau ka pawi khawh lai”a ti i a rak zum kho ve lo..Hihi amah minung sinak kha zoh in a chimmi a si..Zeitintiah minung kan sining he cun pei aa ralkah fon cu.Vawlei  mit ah cun Pa cii tello in nu nih nau pawi khawh rai a si lo cu teh.A si kho lomi thil pei a si cu.Zeitindah a zumh khawh lai ii.Nihin ni zongah zumlotu cu chimlo—vawlei  cung minthang a simi  mega  bu pipi  hmanh nih virgin birth hi an zum kho lo,an co hlang kho lo.Dr.David R.Reagan nih a tuahmi  cazinte hi zoh ah cun a fiang deuh lai.   
 
  1)19 % of American Lutheran clergy   
   2)34 % of American Baptist pastors    
  3)44 % of Episcopalian priests    
  4) 49 % of Presbyterian ministers
   5)60 % of Methodist clergy 
   6) 79 % of Congregatianal pastors  

            Hi hna hi Khrihfabu chung  i member sawhsawh an si  lo,buchung  i Pathian rian ka ttuan a timi  lawngte an si.Cu caah minung sinak in cun tuak deuh deuh ah lung a pit.Ngaknu thiang Mari ca lawng  hmanh a si lo,minung a simi poah caah cun virgin birth cu a si kho lo mi a si ko.        Cu ruangah cun a si lai,North Carolina i Greesboro College ah professor a  ttuanmi  W.Barnes Tatum nih In Quest of Jesus (1983 ) timi a cauk ah cun  virgin birth timi cu theological fiction  pei a si ko cu a rak ti phahnak zong hi a si.      
1985 kum ah Robert  Funk nih The  Jesus Seminar  timi bu pakhat  a ser. Cu bu chungah cun critical scholars minung 150 an i tel. Bible kha anmah te in a thar an i ser tthan ve. The Five Gospel  (1993 ) timi an ca uk pakhat ah cun,Zisuh  cu minung nu le pa ( human parents ) nih an hrinmi a thi khomi minung sawhsawh a si ko.Cun a zeibantuk  khuaruahhar  hmanh a rak tuahbal fawn lo.Mi sualmi hna caah a thi i,thihnak in a tho tthan timi zong a hman mi a si lo.A zultu hna nih thihnak in a tho tthanmi Zisuh an hmuh timi cu  ruahnak  (visionary experiences ) in an hei  hmuhton  mi sawh sawh pei a si ko cu an ti.    
 
 Robert Funk nih cun Bawi Zisuh cu virgin birth  a si  timi  hrimhrim kha a huat in a huat.Amah Robert  Funk nih a chim ningah  cun the virgin birth timi cu a tu chanthar minung fimnak ( thluak  fimnak ) kha zeirel lo bak in a kan tuah  a ti.Cu caah virgin birth timi hi cu hlonh ( Bible chungin ) a hau  cangmi  a si a ti.         

   Asiah cun Robert Funk  a si zongah ,Ngaknu thiang  Mari a si zongah,  Cun W.Barnes Tatum  siseh Khrihfabu chung i Pathian rian a ttuan chuahmah mi hna an va si  ko zongah siseh—hihna nih  virgin birt an zumh khawh lonak an chimmi hi an palh maw? Palh hlah ! An palh lo, vawlei mit in zoh  ah cun biadik le biahman lawngte a  chimmi an si ko.     Asinain  ruah awk a ummi cu  Bawi Zisuh nih a chimmi, “Taksa nih a hrinmi cu taksa a si ( Johan 3:6 ),” a timi le Tipil petu Johan nih a chimmi, “Vawlei  in a rami cu  vawleita kha a si i,vawlei kawng lawng kha a chim lai,”( Johan 3:31 ) a timi hi a si.Taksa minung nih cun taksa a sinak  kawnglawng  kha a chim ko lai.Taksa bia a chim lo belte ah cun thil pakhat khat aa palhmi maw a um cang ti kha theih a si ko.Zumlonak maw lunghrinak  maw  a um cang.         

 Cu caah thil a  van  fiang ngaimi cu minung nih hin philosophy,theology,psychology a si  lo ah science timi minung fimnak or khowledge hna nih hin Pathian rian ttuannak a simi virgin birth hi a  kan hngalter kho taktak lo ti  cu a fiang. Cu caah virgin birth kan zumh khawhnak dingah cun lam pakhat lawng a um.Cu lam cu phuannak ( revelation ) in a si. Phundang in kan chim ah cun Thiangthlarau pekmi tehte kan ngeih tik lawngah  kan zumh khawh lai.       Asiah cun phuannak ( revelation ) ngeih lo in teh zumh khawh a si maw? Si ee. Zumh khawh a si ko.Asinain kha kan zumh ko kan timi cu kan minung sinak in kan zumhmi  kha a si deuh.A tak a si lo.A deu a ttuh a si. Matthai  16:13-17 ah Bawi Zisuh nih a zultu hna kha, “Nannih tah ,aho a sin an ka ti dah?” tiah bia a hal hna tikah Simon Peter nih, “A nungmi Pathian Fapa,Messiah kha na si a ti,Cu tikah Bawi Zisuh nih a van lehmi cu, “Johan fapa Simon,mi vanttha ngaingai na si ! Zeicatiah hi biatak cu minung sin in na hngalhmi an si lo i,vancung i a ummi ka Pa nih an pekmi a si,”a rak ti.Cu caah Bawi Zisuh a sining ( the Deity of Christ ) taktak ngalh kawhnak lam cu Pathian nih kan sinah aa phuan tik lawngah hin a si kho  mi a si.Paul zong nih Korin khuami hna sinah—hihi nan hngalh khawhnak hnga  tadih kan pek hna, “Aho hmanh nih Thiangthlarau in dah ti lo ah cun Zisuh cu Bawi a si  an ti kho lai lo ( 1Korin 12:3 ),”tiah fiangte in a chimmi a um.  

   Pathian vanmi  nih Mari  sinah  Patian biathli a rak chimh lio ah khan,Mari cu Josef he aa tthi um ding in timh tuahnak an rak ngeih lio caante a si.Hi an i ham caan  chung ah hin pa nih an i um tik i anmah umnak caah inn le lo hna a tuaktan cuahmah lio a si bantuk in nu lei zong nih  a tlangval pa caah zeitluk in dah  titsa a ngei mi ka si tikha  langhter aa zuam lio a si ve.Hi caan liote ah nu nih nau a pawi ah cun lung in thilak in cheh a si ko.Mari nih hi caan thengte ah nau a van pawi tikah  kanmah nih cun  Mari cu a lungre a theih tuk lai i  mithli he hnap he lawng aa ciah ko lai tiah kan ruah sual ko hnga.   

 Asinain Bible nin a chim ningte ah cun ,“Keimah  aa ka khamhtu  ka Bawipa thawng in ka thlarau cu aa lawm ( my spirit has rejoiced in God my Savior ),” a ti khawh ko.A sullam cu vawleimi nih zeibantuk in an serhset  te ding a va si zongah, an thang chiat  te ding a va si  zongah  ttihnak a ngei ti lo,thlalau thinphangnak zong a ngei kho ti lo.Zeiruangah dah a si hnga?Zeiruang hmanhah a si lo,Mari chungah, “Nau na pawi lai i Fapa ( Bawi Zisuh ) na hrin lai,” timi Pathian Bia a um cang caah a si ko.Vawlei  a teitu Pathian pekmi tehte a ngeih cang caah a si ko.                        

  Nandar pa

---

Empiricism Ruahnak nih Minung a hmuh ning
(Nandar Pa)

    Hi ruahnak hi  England ram i John Locke ( 1632-1704) nih a van chuahpi mi a si  i, a hnu ah David Hume (1771-1776) le Bishop George Berkley  (1685-1753) nih an van pehzulmi  ruahnak a si. Hi ruahnak nih a hmasa  i ai timhmi cu  biaknak lei ah si lo in politics lei  tu ah khin a si i, minung cu natural law (Kawl-tabavuah nih zaa mah ) nih a pekmi  rights  kha  (kan chuahkate in) a ngei  cangmi a si ca ah miluat  kan si, aho  sal hmanh kan si lo, kan i khat did ko  (All human beings are equal and that they posses certain basic rights that are conferred by Natural Law) timi minung zalawnnak kha a aupi mi ruahnak a si.   

   Hi ruahnak  nih cun,  minung kan five senses (Kawl-aa yung ngapa) nih a hngalh khawh mi lawng hi  thil a um taktak mi ( real existence ) cu an si i, five senses nih a hngalh  khawh  lomi cu zeihmanh a um lo ti in, minung  nih a ngeih an timi  zalawnnak  kha  dirkamh le feter khawh ai zuam.           Cu ca ah John Locke nih cun —Minung cu kan chuah kate ahcun kan thinlung cu zeihmanh  ttial rih lomi  couh-tin-pung  ( clean slate ) bantuk  kan  si timi ruahnak a van chuahpi mi zong cu a si. A chim duhmi  cu minung cu  kan chuahkate ahcun ( zeihmanh ) i  chuahpi  chihmi  hngalhnak  umlo in a rak chuakmi  kan si ( We are born without  innate  ideals ) a ti. Zeibantuk  hngalhnak  or zeihmanh  ttial rih lomi  clean slate or blank slate  timi kha amah John Locke nih cun Latin biafang  tabula rasa  timi kha a hman an ti. Hngakchia cu amah i a  five senses hmangin  vawlei  kha a van zoh  i, cu tikah hngalhnak  a phunphun a van i  thok. Cu five senses nih a van hmuh tonmi  nih khan  tthatnak a si  zongah  chiatnak lei  a si zongah  couh-tin-pung  ( clean slate ) bantuk a si  mi  hngakchia  thinlung chung ahcun  duhsah tein  a van i  ttial. Cu a van i  ttialmi hmuhtonmi  ( sensory experiences ) hna  kha aa tthanpi  hna  i, amah  hngakchia  nih a van  i  lakmi  a nuncan ziaza  ah aa cang  beh  timi ruahnak a si.      A ngaingai  ti ah cun hi tabula rasa  timi ruahnak hi  amah John Locke  i  pumpak ruahnak ( own idea )  a si lem lo.

Islamic philosopher le novelist  a simi  Ibn Tufail ( 1105-1185) nih a rak ttialmi vut-tthuh  ca-uk Hayy  ibn Yaqzan ( philosophical romance and allegorical novel ) chungi  ruahnak  kha a van i lak mi, copy a van tuah tthanmi a si deuh.     Cu caah Bible adotu hna nih cun, minung cu kan chuahkate ah kan thinlung cu  zeihmanh  ttial rih lo mi  tabula rasa  kan si ko ah cun  zeitindah Mi Pakhat ( Adam ) sualnak  ruangah  mi vialte kan sual dih timi  cu a si khawh  lai an ti  i, John Locke nih a van chuahpi  mi  hi ruahnak  kha  Pathian  Bia ralchanhnak  ttha  bik ah an hman. Paul  zong  kha mi depde le mi hrawkhrawl  ah an canter beh. A bik in Laimi chungah  Rev.E.Za Bik nih a rak ttialmi ‘ Adam ruangah maw, aho ruangah’ timi a ca uk ah hmuh khawh a si.     A taktak  ah cun John Locke cu John  8:58 chungi  Bawi Zisuh nih, “Abraham a rak um hlan ah Kei cu ka rak um diam cang,” timi  pre-existence of Christ  a sinak a zumlomi  Socinianism  ruahnak a pommi socinian a si. Socinian  pawl  cu Baptist Khrihfabu  an zumhnak  hrampi a simi  Trinity, the  divinity of Christ  le original sin  timi  doctrines a hlaw mi  buu an si. Rev.E.Za Bik nih cun socinianism  ruahnak hmanh  kha  uarthlar ngai khin a ttial tikah, a fiang ngai mi cu Bawi Zisuh hi a rak zum taktak lo tinak a si..Amah cu van chimlo, vawlei cung Thinker pawl  a tam u hmanh nih Pathian a um ti hi cu an zumh ngawt  ko nain Bawi Zisuh an zum ve lo.     Bawi Zisuh nih cun Keimah a ka zummi cu ka Pa kha an zumh a si  i, Keimah a ka hmumi  cu ka Pa zong kha an hmuh  (Johan 12:44-45) a si  a ti. A chim duhmi cu Keimah  sin in ti dah lo cun aho hmanh  Pa sin an phan kho lai lo (Johan  14:6) ti a si ko. Bawi Zisu bia ningte incun Pathian zumh  ko zongah Amah Bawi  Zisuh zumh lo cu Pathian zumh lo khing a si, blind faith a si, pakpalawng a si  tinak a si cu.    Bible lei cawnnak a ngei deuh mi  micheu khat ve nih cun Pathian zumh cu  Bawi Zisuh zumh a si ko, Bawi  Zisuh zong nih cun pei  Pathian le Keimah cu pumkhat  kan si a ti ko cu, cu ca ah Bawi Zisuh zumhlo hmanh ah Pathian zumh ko ah cun Bawi Zisuh zumh a si ko, cucu kan zumh lo ahcun the doctrine of trinity  zumhnak  hi  kan  pemhlo  tinak a si an ti. A si hnga maw  …?      Cu ti a si ko ah cun,  Israelmi cu Pathian an zumh ko ttung. Kanmah nak cun pei a hleihluat in an zumh leh cu. Pathian  thimmi, Pathian nih kamitmu an si a timi hna an si lehlam. Cu bantuk in, Pathian zumh cu ( Bawi Zisuh zumh lo zongah ) Bawi Zisuh zumh a si ko tham ahcun, Bawi Zisuh nih Keimah nan kan zumhlo ah cun, Keimah in dah tilo ah cun…, timi bia hna cu chim  len zong a herh ti  ttung lo. Pathian lawng  zumh hi a zat ko ah cun, hi vawlei  ah Bawi Zisuh rat zong a herh ttung lo.        Bawi Zisuh cawnpiaknak ah,..Pa,Fa ,Thiangthlarau  timi trinity nan zumh ah cun Pa sin nan phan lai a ti nak Bible ah kan hmulo. Thiangthlarau kha nan zumh ah cun Pa sin nan phan lai a ti  bal fawn lo i, Pathian nan zumh ah cun Keimah zumh a hau lo a ti fawn lo. A timi cu Keimah a ka zummi  lawnglawng  ( only the man who believe  in me ) nih ka Pa kha an zumh a si i, Keimah a ka hmumi  lawnglawng nih ka Pa kha an hmuh khawh lai ti a si ko. Asiah cun zeiruangah dah Bawi Zisuh nih Amah lawng  in Pathian sin phaknak lam cu a si a ti i, Amah lawng zumh dingin a kan fial hnga..?  Asullam cu….,     ** Sual ngeihthiamnak cu Bawi Zisuh sin lawngah a um  i,  Amah Bawi Zisuh hrimhrim hi sual ngeihthiamnak  a si caah. Tipil petu Johan  nihcun, “Pathian Tuufa vawlei  sualnak a kalpitu (Johan 1:29),”a si a ti.      Cu ca ah Bawi Zisuh zumh cu Pathian zumh a si ko nain, Pathian lawng  zumh  i, Bawi Zisuh zumh lo cu Pathian zumh a si lo. Pathian lawng zumh  i, Bawi Zisuh zumh  ttung lo ah cun Bawi Zisuh nih a kan chimhmi  Pathian kha si ti lo in, pathian dang a si ko lai. Khuahrum  khuavang  hna an si ko lai. Cu ca ah Bawi Zisuh nih  Amah  sin lawnglawng  in Pathian sin phaknak lam cu ka si a tinak cu a si.       A taktak  ti ahcun hi bantuk ruahnak  hna hi cu John Hick  te nih an rak chuahpi  mi  pluralism  ruahnak  a tteng nge a si deuh. Pluralism ruahnak zong cu humanism  tthiam  tthiam kha a si ko. Buanbok le mentat an si ko.   

  Keimah pumpak  in cun  kan laimi  chungah, hi bantuk Bible dohnak,  bia-khu –vai  ( keimah timi lungput in ) a chim  ngammi  le a ttial nagmmi  hi, an tam tuk lai ka zum lo. David hume , Friedrick Nietzsche  le  The God  Delusion  timi ca uk in minih theih ngaimi  Clinton Richard Dawkins (1941-  ) te hna  bantuk in Pathian cu a umlo tiah zumhlo lawlaw in kan va um ah cun a pawi hnga lo. Immuanuel  Kant  Le Tabula Rasa     A ngaingai ti ah cun Empiricism  timi John Locke te ruahnak hi a tu chan minung  hna  kan ca cu chimlo  amah John Locke te chan lio i minung  hna hmanh nih an rak cohlang  lem lo. A bik in Western philosopher,  Rene Descartes (1596-1650), Spinoza  le Leibnitz  timi  vawlei  lei mifim pawl ruahnak a pommi  hna nih cun John Locke ruahnak cu an pom lo. Descartes hi France miphun a si. Leibnitz  hi German  miphun a si. Hi hna ruaknak kha Rationalism an ti i, hi hna nih an chim ve mi cu minung hngalhnak a hram  ai thawhkehnak  cu Sensation  timi minung  kan five senses in a si lo, minung cu kan chuahkate ah hin kan thinlung chung ah hngalnak thlaici a rak um cia cang .Cu ca ah thil a sining taktak hngalh  khawh  nak ding ahcun minung kan five senses hi  i bochan  awk a ttha lo, zeitintiah  minung kan five senses nih a hngalh  khawh mi thamtham cu a lengpathuam  lawng  pei a hngalh khawh mi a si  ko cu, a chung muru taktak hi cu hngalh khawh a si ttunglo an ti i,Empiricists  pawl ruahnak cu an pom lo..       

Cun German  philosopher  Immuanuel  Kant (1724-1776) nih  a chim ve mi cu…, John Locke nih a chim  bantuk in minung kan thinlung cu  zeihmanh  ttial  rih lo mi  tabula rasa  kan si lo. Minung kan  thinlung  chungah  hin kan i chuahpi  chihmi  tthawnak in a khatmi  thil  hngalh khawhnak  forms of intuition  le  category  kan ngei. Hi forms of  intuition  le  category  hna  hmangin  five senses  nih  a hmuh a tonmi  hna  he khan  an van i  funtom  tik lawngah  minung  hngalhnak  ( human knowledge )  cu a  tlingmi hngalhnak  ah aa cang kho tiah a ti.        A chim duhmi cu “ every event  must have a cause”cannot be proven by experience, but experience is imposible without it, ti hi a si.Thil a hung ummi  poahpoah hi, cu thil a chuahtertu ( cause ) a um zungzal  timi  kha  experience  nih  a siningte in a langhter kho lo. Asinain cu thil a chuahtertu  cause  um lo in experience  cu a um kho  ve lo. Cu caah thil a hung ummi  every event  poah  hi, cu thil a chuahtertu  ( cause ) a simi category  le five senses  ruangah a cangmi an si a ti. Hi ruahnak hi Empiricism  le Rationalism  ruahnak  kha  komh  in Kant nih a rak chuahpi  mi ruahnak a si ca ah Kantian view of the world (Kawl nih-Kant ih law kah a min)  ti zong in chim a si.Immunuel  Kant  Le Sual Hrampi      Kant nih “Religion Within the Limits of Reason Alone” timi  a ca-uk ah cun, lungchung sualnak ( moral evil ) cu a hram in phuk khawh a si tilo ( the natural propensity to evil as intelligible action cannot be eradicated ) a ti. A chim duhmi cu hi moral evil hi mining nih kan i chuahpi  chihmi sualnak a si a  ti. Asinain cu ti a ti tikah Kant nih Adam sualnak kan i hrawm a ti duhnak  cu a si lo. Amah Kant nih cun, “Minung nih kan i ngeihmi  lungchung sualnak cu a hmasa  bik kan nu le kan pa ( Adam le Eve ) hna sin in kan comi ro an si  ti in kan ruahmi  hi cu, vawlei  cung  sining  ahcun ai tlak lo cemmi  a si,”( Whatever the nature, however, of the origin of moral evil in the human being, of all the ways of representing its spread and propagation through the members of our species and in all generations, the most inappropriate is surely to imagine it as having come to us by way of inheritance from our first parents ) a ti.     Hi a bia nih  Kant  cu original sin timi hi  a pomlo. A pomlo  kan ti tikah  Kant nih original sin hi Adam ruangah  kan comi a si timi tu ah khin a pomlo mi kha a si  i, minung  nih kan  i chuahpi chihmi sualnak ( the original sin or radical evil is innate ) kan ngei  timi ah hin cun Paul le Augustine i  cawnpiaknak  he an i  khat ko.  An i kalhnak , an i khah lonak pakhat hmanh a umlo. An i  khahnak  kha  Kant nih cun, “Adam ah mi vialte kan sual dih an ti tikah sualnak cu cuhlan zongah a rak um ko i a tu zongah a um ko rih. Adam cu chia-ttha a ngei  lomi ( innocent ) a si ca ah sualnak ah a tlu tiah chim a si, Asinain kannih tu cu sualnak ah a tlumi  (a fall into sin) si lo in, sualnak  cu minung  kan taba vuah ( hrimhrim in )  in kan rak i chuahpi  chihmi  tthatlonak  ruangah a cangmi asi ( in Adam all have sinned” and still sin; except that in us there is presupposed an innate propensity to transgression, whereas  in the first man, from the point of view time there is  presupposed no such  propensity but rather  innocent; hence transgression  on his part is called a fall into sin; but with us is represented as resulting from an already innate wickedness in our nature ) a ti.    


 Kan chim cang bantuk in hika ahhin Kant nihcun  lungchung  sualnak  (moral evil) hi  Adam sin in kan comi  ro an si  ti hi a  pomlo. Asinain  hi  moral evil  hi cu  minung nih kan i chuahpi  chihmi  sualnak ( the original sin  or radical evil is  innate) a si  a ti ko.     Asinain  Kant chim ningte a si ahcun minung  le Adam hi zeihmanh  i pehtlainak rak um hlah sehlaw, Adam hlan ah, minung  zong  hi ( Pathian sermi silo in) rak um cang sehlaw  cu bang. Asinain Pathian ser lomi, cu minung cu zeitindah a rak i  thawhkehnak  a si timi le minung nih kan i chuahpi  chihmi, origin of moral evil  hi, ( minung kan taba vuah nih a chuahpi chih mi tthat lo nak a si ti lawng in a chim i ), khuazei  indah a hram a rak i  thok  timi (possible root cause)  kha amah Kant  zong nih a chim kho hlei lo.                Zeibantuk a si zongah  Kant nihcun, hi moral evil  hi a lenglei  in a rami le a lenglei  in ai thokmi a si lo; chunglei  in a rami  chunglei  in ai thokmi  a si a ti ko caah John Locke nih  a chimmi  tabula rasa ruahnak hi  cu a  pombak  velo.       William Lane Craig,PhD  ( American analytic  philosopher, theologian ) zong nih,“The pemise is  that whatever begin to exist must have a cause. In other words, ‘being’ can’t come from‘nonbeing’ a  ti  ve. A ummi  (thil ) cu zeihmanh a um lomi ( thil ) chungin a chuak kho lo ti a si ko.                            Cun  P.Moreland, phD  ( American philosopher,theologian ) zong  nih the orgin of consciousness  kawng  he pehtlai in, “You can’t  get  something  from nothing,” a ti  i, a  van  peh  tthan mi cu, “It can’t explain the orgin of consciousness, because it can’t explain how you can get  something from nothing,” a ti. A chim  duhmi cu, zeihmanh a um lo mi chungin  zeitindah thil pakhat khat cu kan  va hmuh khawh  lai, ti a si ko. A fiang ngai ko lo maw?      Craig le Moreland  nih a kan chim duhmi cu minung  kan  thinlung  chungah  kan i chuahpi chihmi Sual Cii  zeihmanh a um lo ah cun zeibantuk  sualnak hmanh  kan tuah kho lo, Sual Cii a um ca ah sualnak kan tuah ti a si ko hnga.      Cucaah ruah awk a ummi cu, Bible adotu  Laimi micheu  khat  hna nih hin  zeiraungahdah  Bible adotu  vawlei  mifim  an timi hna  ruahnak le chimmi  hna kha  sui le ngun  (dollars)  tluk lawmlam in an uar i, Bible  lei mifim hna  ruahnak tu cu kaa khatte hmanh  chim le ruah hmanh an duhlomi  tehna  hi zeiruang ko ahdah a si hnga timi hi a si.     Richard Dawkins  Le Empirism ruahnak        Pathian a umlo a timi  evolutionary  theorist, Clinton Richard Dawkins (1941-   ) hmanh  nih  minung cu the product of natural selection  kan si i, cu ca ah minung  nih kan  five senses  hi  i bochan  khawh a silo ( Since We are the product of natural selection,We can’t completely  trust our senses ) a ti. Hika i natural selection  timi biafang komh phrase  hi technical terms  a si ca ah kan Laiholh in cun a um lo kho men. Hi biafang  hi survival of the fittest ti zong in chim a si i, Charles Darwin nih a rak chuahpi mi theory of evolution  ruahnak he pehtlai  in hmanmi  biafang a si  an ti, asullam tu in chim a si ko hnga.             Cu ca ah natural  selection  nih a kan chimh duhmi cu a tthongmi  cu an nung lai, a tha a dermi  cu an thi lai (the strong will survive and the weak will die ) ti a si hnga. Asullam cu Laitlangah Kawlmi an um ve. Kawlmi  cu Laimi nak in an tlawm. Cu ca ah lu u yi ( population ) a tammi  Laimi nih lu u yi ( population ) a tlawmmi  Kawlmi  hna cungah kan huham nih a hip khawh hna, influence  kan tuah khawh  hna.      Cu bantuk in minung  zong hi, natural selection  nih a chuah pimi thil (Kawl -ttoh kung ) kan si i, natural selection nih a kan uk, natural  selection in kan nung, cu ca ah Dawkins nih, minung kan five senses cu kan i bochan kho lo a tinak  kha a si.        A cungi  kan  van langhtermi  chanthar  philosopher pawl  ruahnak nih cun; John Locke ruahnak  kha chirhchan in Bible adohtu  Laimi  micheukhat  hna nih an chimmi;  lenglei  in a rami sualnak  lawnglawng  nih minung  kha  a kan sualter  timi cu an pomlo  lawllaw.     Cun  John Locke cu a hmasa ah cun, five senses  hmangin  hngalhmi  ( All knowledge obtained  through senses,not  inherited )  lawnglawng  kha  thil a um taktak mi ( real existence ) cu an si a timi empiricist a si kan ti cang khah. Empiricists  pawl nih cun Pathian cu Thlarau a si i, Thlarau cu minung kan five senses  nih a hngalh khawh lo ca ah a um lo ti a si ko. Cu ca ah John Locke nih, Bawi Zizuh  pre-existence  of Christ  a sinak  a zumh khawh lonak zong cu a si phah.       Asinain  a hnu ah cun, John Locke nih cun  Bawi Zisuh  cu  a zumlo nain, Thlarau a simi Pathian cu a hei  zumh hoi  ko ttung  i, cu tikah amah nih a dirpi mi le a aupi mi, five senses  nih a hngalh  khawh lomi cu zeihmanh a um kho lo; five senses nih a hngalh  khawhmi  ( sensory  experience ) lawnglawng  hi thil a um taktak mi cu an si timi  ( empiricism )  ruahnak  kha  a fehter  kho  tilo, a dirkamh kho tilo.      Cu ruangah  vawlei  cung  Freethinker  pawl  khuaruah ning  ( critical thinking  ) in cun, John Locke ruahnak hi cu hnu-hmai aa kalhmi ruahnak ( inconsistency )  a si ca ah pom awk a ttha tilo mi ruahnak ah chiah  a si ko nga.    

  Cu caah  hnu-hmai  ai kalhmi hi bantuk  ruahnak  hna  kha  biatakcha in -van dirpi ruangmang i, Pathian Bia hna  duh poah in kan van doh ngammi  hi cu, kan cawnmi  le kan i cawnpiakmi  Laimi kan theology pi  hi cu a hram in phuk maw a hauh  hnga  zeidek,  ruah tthan a hau  ko  cang.  (Tthatnak a um ah cun, Bawipa sunparnak ah si ko seh.)   Nandar pa   240-482-8792   822 Apache Ct    Frederick, MD 21701
...............................................................................................................................................................................................................

---

Existentialism  Ruahnak  Nih Minung A Hmunh Ning
                                                                                   (Nandarpa)

         Existentialism  timi cu Jean-Paul Sartre nih a van chuahpi mi ‘existence precedes essence’ kha an chim mi a si i, a sih tta yaa cu a chung  muru a um hlan ah a um cang, timi ruahnak a si. Asiloah  ‘existence comes before essense‘ ti  zong in an fianter mi a um  i,..nunak timi  ba vuah cu zeidang vialte a um hlan ah a um hmasa’ ti a si. Phundang in chim ah cun, ba vuah a um hlan ahcun minung nunnak chungah thil  a cang dingmi vialte hna hi an um rih lo ti a si. Thil a rak um mi vialte hna cu minung kan ba vuah  nih a chuahpi chihmi (a sermi thil ) an si i, cu ba vuah cu minung nih kan i ngeihmi a si ca ah, hi thil vialte cungah (tthanak a si zongah chiatnak a si zongah ) kan  tta vuan, kan rian a si timi ruahnak a si.    

Hi existentialism ruahnak hi vawlei  lei ruahnak le biaknak lei ruahnak ti in a um i, critical thiking ruahnak a ngeimi  micheu  khat nih cun, Danish miphun a simi Kierkegaard (1813-1855) ruahnak kha biaknak lei i, Fathering Existential philosophy  ah an chiah. Asinain Philosopher a si ve mi Dr.Peter Bardy nih cun amah nih a ttialmi, An Introduction to Kierkegaard  timi  a ca uk ah cun, “Kierkegaard has been described by many as ‘the father of existentialism’.This is misleading.Existentialism was a twentieth cencury movement particularly influenced  by Jean-Paul Sartre ( 1905-1980 ) which emphasized personal autonomy ,individual freedom and the capacity for individual choice ,” a ti. A chim duh mi cu, ‘Mitam deuh nih  Kierkegaard  hi  existentialism ruahnak lei pa a si an ti mi hi cu a hmanlo, a ping a si. Zeitintiah existentialism  ruahnak cu a bik in kumzabu pakul lio i (vawlei ralpi pahnihnak lio le a hnu deuh i  France ram in a chuak mi ruahnak a si ) Jean-Paul Sartre nih a van chuahpi mi ruahnak tu kha  a si  i, minung  cu pumpak zalawnnak le pumpak duhthim  khawhnak  capacity ( Kawl-suan sawng yi ) a ngeimi  kan si ti kha biapi ah chiah in a au pimi ruahnak  pei a si ko cu’ a ti i, Kierkegaard  cu existentialism ruahnak lei pa a si ti kha a pom lo.    

Albert Hakim zong nih ‘Historical Introduction to Philosophy  ‘timi a ca uk ah, Jean-Paul Sartre nih a chim a timi cu, “What then is …existentialism? The question is only complicated because there are two kinds of existentialists.There are, on the one hand,the Chriatians,amongst whom  I shall name Jaspers and Gabriel  Marcel,both professed Catholics; and on the other the existential atheists,amongst whom we must place Heidegger as well as the Franch existentialists and myself,”a ti i, Franch existentialists a timi hna hi Albert Camus ( the outsider timi  vut tthuh cauk in Nobel  Prize a hmu mi ) le Simone de Beauvoir (amah hi  Jean - Paul Sartre he living together  in a ummi a si ) an si i, hika ah hin cun Kierkegaard  hi a telh ve lo.      Existentialist  pawl nih, ‘kan ba vuah cu kanmahte in kan i sermi a si ca ah kanmah cungi  a tlungmi  thil  vialte cung zongah (chiatnak a si zongah, tthatnak a si zongah) kan in ding le tta vuan kan i khinh ding a si ko’ an ti tikah mipakhat ca ah phur a rit tuk cang. Tahchunnak ah, Da miah  pawl nih mipakhat kha da miah an taih. A ngeih chun a sui le a phisa vialte an lak piak dih. Meithal he an si i, thih cu a tih ve ca ah a thil vialte a pek mi hna kha a si. Cu bantuk in a phaisa le a sui a pek mi cu amah palh le sual ruang ah a si lo. Damiah pawl an sual ruangah a si ko. Biaceih zung  (court) nih bia an ceih zongah Damiah pawl kha sual an phawt ko lai i, amah  cu sual an phaw bal lai lo. Cu cu vawlei pumpi  nih a kalpi ning a si.    Asinain existentialist  pawl nih cun, biaceih zung nih bia an ceih bantuk in an ceih lai lo. Da miah nih a thil an chuh tikah, cu mipa nih a thil a pek mi hna cu amah santlaihlo a si i, thil a petu (the man who was robbed) amahtu  kha  sual an phawt ko lai. Cu mipa  nih, Damiah hna kha  raltthate in a rak doh hna ah cun  thil kha a pe hna hnga lo. Thil a pek mi hna cu, amah nih Da miah pawl a kham khawh hna lo ruangah le amahte in ai ven khawh hna lo ruangah  a pek mi a si ca ah amah santlaihlo a si i, a santlaihlo mi cungah amahte in a in ding a si ko tiah existentialist pawl nih cun bia an khiah ko lai. Cu cu existentialist nih a kalpi mi an ruahnak a muru cu a si.      Cu ca ah hi ruahnak ning hin cun,Dictator  pawl nih lu duh (mipi) kha  meithal he an uk hna zongah mipi nih dictator  hna kha an doh ding a si., an doh  khawh hna lo ah cun anmah mipi santlaih lo a si ko i, an santlaihnak cu anmah mipi nih an in ding a si ko tiah mipi hna kha sual phawt a hau ko ne cuh.    

  Hi kongkai  he pehtlaih in van langhter  ka duh rih mi cu, theih cio dih mi a si ko lai. Kan hnu kum, kum dih lai (12-16-12) zan suimilam 9:00 hrawngah India  ram Delhi kuapi pawng i Munirka timi khuate ah physiotherapy  intern a kai lio mi sianghgnakchia  nute kha pa paruk nih an tlaih-hrem  i, cu ruangah Singapore sizungah emergency treatment in a rak um. Ni 13 a si ah, cu  ngaknute cu a thi.Vawlei pumpi nih an theih tikah an ngeih a chia cio.Kaplei  ah mitlaih-hremtu pa paruk  hna cungah an thin a hungi  duhlonak (san dah piah) kha India ram khua kip nawn ah an rak tuah. Mipi nih cun kan ram a him ti lo,a savety ti lo an ti i, thinphan thlalau in an um. Asiah cun,hi kongah hin teh.., existentialist  nih a ho dah sual a phawt lai tiah na ruah? A fiang mi cu..,Existentialist pawl nih cun ngaknute santlaih lo a si i, a santlaih lo nak cu amahte in a in ding a si an ti ko lai cuh.       Hi bantuk in Existentialist  pawl  nih, Existence precede essence timi minung kan ba vuah nih a tonmi zeizong vialte cungah tta vuan kan ngei  timi ruahnak an van chuahpi mi zong hi zeidang ruang ah a si lo fawh; minung kan nunnak cu thih hnu nun (after life) timi hi a um lo, (Pathian a um lo an ti I, aho bochan awk an ngeih  ti lo caah ) a tu vawlei  cung  kan nun lio mi, a caan cankhatte lawng hi pei a si ko cu, cu ca ah ahohmanh i bochan awk a ttha lo, aho cung zongah sual va puh len a hau lo, chiatnak a si zongah  tthatnak  a si zongah  kanmah ruangah a si ko i, kanmahte nih kan in cio ding a si ko timi ruahnak  ruangah hi Existence precede essence timi ruahnak  an van chuahpi mi hi a si.       Kan laimi chung zongah bible lei cawnnak a ngei  deuh mi nih cun Bible cawnpiak ning a si lo mi, hi ruahnak kha an van i lak zau i, sualnak cu kan mahte in kan tuah mi a si ko, Adam kha sual va puh len a haulo an ti  ve i, hi ruahnak kha a ningpi ( Kawlnih-a ttung laih a ttit laih) in  biaknak chungah an van luhpi  tikah cun.., hi  existentialism ruahnak cu, Bible dohnak  le biaknak buaitertu.., laimi  thinlung  a cheutertu ah ai cang beh. Laimi  Khrihfabu a ngan a dam lo nak a hrampi hi  hlim le lam ruangah a si lo.  Piangthar  le tharlo ruang zongah a si lo. Zeidang vialte nak in, HIV zawtnak  bantuk  a si mi hi  Existentialism  rungrul  zawtnak a ngeimi  hna nih an zawtnak an van kan chawnh  mi ruangah a si bik.   


   Cu  hlan zongah, G.W.F. Hegel (1770-1831) nih, “Whatever rational is real,whatever real is rational,”asiloah, khuaruah khawhnak phung cu a dik a hman mi a si, a dik a hman mi cu khuaruah khawhnak phung hi a si ko timi dialectical process (minung kan history cu minung khuaruahnak cungah ai hngat mi a si i,cu khua ruahnak nih  cun minung kan history zong hi  a thlenter timi ruahnak)  kha a rak chuahpi. Phun dang in chim ahcun, Khuaruah khawhnak phung (Rationalism) cu duhsahte in a tthang  cho chin lengmang  i, a tling chin lengmang . Minung hna zong nih khuaruah khawhnak cungah an van i hngat chin  lengmang cang. Cuticun minung kan history pi zong hi a tthang cho chin leng mang ko cang timi ruahnak a si. Hi ruahnak hi kumzabu hleikhua  tiang cu Advanced thinking a si i, an i bochan ngai mi ruahnak a rak si.       Asinain kumzabu pakul  ai thokka  ah vawlei  ralpi a vuikhatnak a tho i, zabu pakul  a laifang hmanh a phak hlan ah a vuihnihnak vawlei  ralpi a tho tthan hoi. Cu tikah Hegel nih a chim bantuk in, minung kan history  pi cu.., minung kan khuaruahnak  reason cungah ai hngat i tthanchonak lei ah a panh cuahmah mi a si ko ah cun; zeiruangahdah  hi bantuk raltuknak hna hi a um kun ne..,minung nih cun, kan khuaruahnak le kan zumhnak ai khah lo hmanh ah, ai khah lo nak hna kha khuaruahnak (reason) cungah hram thlak i, phi sin ding a si mi kha, cuticun phi sin  ti lo in..; zeiruangahdah  hriamnam  tlaihnak in pakhat le pakhat, miphun khat le phun khat, ram khat le ram khat i thah le lai i nawnnak in piah tana hi kan phi sin lengmang  ne an ti i,  philosopher mitampi nih, Hegel  i Ratioanalism  ruahnak cungah lunghrinnak an ngei. Cu lung hrinnak nih cun, Hegel  ruahnak Rationalism  cu an zum kho ti lo  i, an hlawt beh.    Existentialist pawl  zong..,minung nih kan ton mi ba vuah piah tana  hi  Rationalism  ruahnak nih a kan phi sin piak kho lo ti kha an van hmuh ve tikah, Rationalism ruahnak cu i bochan awk le i hngat chan awk a ttha lo an ti i, an hlawt ve. Cu tikah existentialist  pawl cu aho i bochan awk hlei an hngal ti lo i, an dirhmun  zong a tlau beh.     

A ngaingai ti ah cun zabu 19,hlan tiang hi cu, Khrihfa biaknak cu minung nih an i bochan ngai mi le an buaibainak an ba vuah piah tana hna kha a phi sin piak khawh mi a rak si ko.Asinain zabu 19, ah Science lei  fimnak a chuak. Copernicus ,Galileo, Newton te nih a van chuahpi  mi Science lei fimnak nih vawlei  lei mit  kha a auter  i, Bible zong kha Science mit in an van zoh. Khuaruahnak ah siseh zeilei  poah ah Science fimnak  kha tahfung bantuk in an van hman. Cu caan lio ah Charle Robert Darwin (1809-1882) nih Theory of Creation  kha Theory of Evolution  timi ruahnak in a van thlen i, Khrihfa  zumhnak kha  tho kho tilo dingin a tthuat. Cu tikah Thiangthlarau nih a pekmi  tehte a ngei ti lo mi le traditional faith sinak sawhsawh in Khrihfa a simi hna nih Bible chung tuanbia hna le miracle hna hi phuahchom ttawnchom mi  pei  an si ko cu an ti i Bible cungah an lung a hring, an zum kho ti lo. Cuticun, Khrihfa sinak kha  hnu ah an chit i, Science  lei ah an zam.      Cu caah Nietzsche (1844-1900) hna nih ‘The Joyful Wisdom ‘timi a cauk hna ah cun,“We have killed him-you and  I ! We are all his murderers.Whither are we moving now? Do we not now wander through endless  nothingness,”tiah  Nangmah le keimah nih amah (God) cu kan thah cang. Kan dihlakte in mithat lainawng lawngte kan si cang. A tu hi kuazei ahdah kan kal ne lai?Timhnak hmun umlo in a dong kho tilo mi hmun lei ah a kal mi maw kan si cang”a rak ti. Cu bantuk in Nietsches nih Pathian cu kan thah cang a ti tikah Pathian a um tilo, Pathian a thi cang (God is dead ) a ti duhnak cu si lo. Pathian cungah minung nih an zumhnak a thi cang a ti duhnak a si deuh.         


Asinain Science fimnak  zong nih, minung nih kan ton cuahmah mi harsatnak, kan piah tana kongkai ah a phi sin khawh  lomi kha an van hmuh. Zei ruangahdah minung pakhat le pakhat i thahnak le i huat nak  hna hi a um  i, vawlei  ralpi hna hi a chuah hnga. Minung kan nunak hi zeidah a si. Zeiruang ko ahdah minung cu ka nun. Zeiruangah dah kan ngeih a chiat i,zeiruangah dah minung kan thinlung hi ttihnak phannak in a khah i, a daih khaw hnga lo an ti. Hi bantuk in minung kan ba vuah nih a ton cuahmah mi piah tana  kha Science fimnak nih a phi sin  khawh ti lo kha a van hmuh hoi tikah Existentialist pawl  cu Science  fimnak zong  hi, i bochan awk a tthalo an ti i, an mak tthan hoi.     Kaplei  ah vawlei cung minung kan lu u yi (population) hi  a karh chin lengmang a chah chin lengmang  ve tikah, ram le ram chung um, mipi hruainak le uk khawhnak dingah wadah (Democracy,Communism ti bantuk) hna kha an van ser. Cu wadah  hruainak le uk nak nih siseh, ram chung um, miphun hna nih anmah le an miphun cio nih an rak ngeihmi  an nunphung , an zumhnak phung hna le an Society pi nih mipi cungah hmun hma kau tuk a van lak thluahmah tikah, minung pumpak cawlcanghnak  le zalawnnak cu a bi chin lengmang ve. Cu tikah minung kan Society nih a hruai ning le a kan uk ning in minung pumpak cio nih (duh zong duh lo zongah) zulh a hau,nun a hau cang, nawl ngeih a hau cang. Minung kan Society  nih a ttha a timi kha pumpak cio zong nih a ttha ti a hau cang i,a tthalo a timi kha a tthalo ti a hau cang. Minung cu kan Society le kan nunphung nih a duh ning in a ukmi le a hruai mi kan si tikah, pumpak  zalawnnak, duhthimnak, ruahnak,  khan sa hmuh (feelings) timi  hna  hi duhsahte in a tlau thluahmah. Cu tikah existentialist  pawl  nih cun, hi bantuk in minung sinak hmanh lang kho ti lo tiang in ttemttawnnak  a tuahtu an nunphung le an Society pi cungah an lung a tling ti lo. Phundang in chim ah cun,  existentialist  pawl cu an umnak an Society le an nunphung  he an i sii cang. A donghnak ah cun,anmah nih an rak sunsak ngai mi le  men ngei tuk ah an rak ruahmi an nunphung  vialte kha hnu ah an chit i, an kal tak. Cu tikah existentialist pawl cu minung kan Society le kan nunphung a lengah a um mi  a leng minung  or the outsider ah an i cang beh.   


Cu tikah, existentialist  pawl cu Rationalism a si zongah, biaknak phung a si zongah Science fimnak a si zongah…. Cun   an umnak  an Society pi a si zongah, hi  hna  nih hin,..minung nih kan tonmi  ba vuah piah tana  kha  phi sin khawhnak ding  ah, i bochan awk le i hngat chan awk a ttha mi an si lo an ti tikah cun, a dang bochan awk  le zumh awk hlei  an ngei  ve  fawn lo tikah, an mahte lawng  a pakmi an si ko cang. Anmah nih an ruah ning ah cun, vawlei  cung i thil a cangmi vialte hna hi a um taktak mi an si zong si lo zongah, a dikmi le a hmanmi an si zong si lo zongah,..zeipet zeiset a si zongah  minung kan ba vuah hi cu a um taktak mi le a si taktak mi an si ko an ti i, hi zumhnak le ruahnak  ruangah anmah zong kha  Existentialist (Kawl nih-ba vuah phit tti hmuh pa ttha nah vua di ) tiah an auh beh hna.     Hi bantuk in, minung kan Society kha hnu chit in aho zumh awk le i bochan awk zong  a hngal ti lo mi existentialist  pawl cu vawlei cungah kanmahte lawng kan si ko cang timi Isolation (Kawl nih- a tthi cian khan sa hmuh ) ruahnak ruangah.., cu ruahnak nih a van chuahpi mi cu..zei ruangah dah vawlei  ah kan nun hnga timi an nunnak asullam  zong kha an ngal kho ti lo.., minung kan ba vuah cu zeihmanh asullam a um ti lo an ti i, vawlei cungah nun duh ti lo nak, lung donghnak, nunsimhnak hna a chuak.     American ram zongah, hi  Existentialism  hi 1950s kum lio hrawngah cun minih rak theih ngai mi a si ko cang. Asinain William Barrett nih a ttial mi, “Ningcanglo in Khua Asami,” ( Irrational Man: A study in Existential  Philosophy ) timi cauk hmangin minih an van uar chinchin i, nihin ni tiang zongah American ram cu a hnihsaih ngai ko rih. Hi ruahnak nih Hippie yin ci hmuh  kha tha a pek i, cu nih a van hrinchih mi cu, Rock, Pop music  hna le  a bik in lesbian  yin ci hmuh,  gay marriage or same-sex marriage  yin ci hmuh  hna  hi an si. The culture of abortion  timi  Abortion Right  hna hi feminist philosophy  a theipar an si i, existentialism nih a chuahpi chihmi  a si kan ti ah cun kan palh lai lo. Zeitintiah 1960s kum in a rak i thok cang mi the second-wave feminism  cawlcanghnak le ruahnak hi, existentialist a simi, Simone de Beauvoir  nih a ttial mi A phun Hnihnak (The Second Sex ) timi ca auk nih a chuahpi chihmi ruahnak a si caah a si. The Second  Sex ca uk hi vut-tthuh (novel) phun a si  i, Vatican bupi nih  aho hmanh rel lo ding timi  list of Prohibited books ah an chiah mi a si. Hip Hop le Rap hla hna hi  direct in a va si lo hmanh ah indirect  incun hi hna chung zongah thukpi  in rian a ttuan ko.  

  Kan theih cio bantuk in hippie  pawl cu an mahduh salam in khua a sami an si. Biaknak te hna phung le lam te hna  cu minung zalawnnak  a ttemttawntu, Societal restrictions  a si an ti  i, an umnak an Society chungin a zammi, anmahte in own communities ai ser i khua a sami an si. Amah nih an chim ningah cun new meaning in life a kawlmi an si. The Rolling Stone, Crosby, Stills, Nash and Young, Prog Rock, Heavy Metal, Disco, Punk Rock hna hi  hippie philosophy  le  hippie counterculture nih a chuahpi chihmi  an si. Minung  chungril  hna  kehkuai  deng tiang in le a than khawh chung in a thang mi music le hla  phun a simi Psychedelic rock hna khi an uar i, cu hla le music hna kha a siningte in an khan sa khawhnak hnga an ti i, marijuana,  anabis, LSD (lysergic acid diethylamide), megic mushrooms  timi  mu yit sevua (drug ) pawl  a tawngmi zong  an si. Color phunkip  ai cawhmi ttialhraw, anmah nih psychedelic color an timi hnipuan kha, nunu papa an hruk aih. Sam saupi pi, pahmul khahmul saupi pi an i zuah. Bead timi tthi hna khi an hnawngah an i awih i, hngiat pha nut an i denh. Khua kip le Ram kip ah an vak an vai  i, lampawng hna ah nunu papa an it tti..taksa duhnak (lust) kha duh poah in a hmangmi zong an si i, an i aupi mi  an slogan cu, ‘you could  love anyone you chose’ ti a si ko. Amah nih cun,sexual revolution an ti  i, hi hi minung nih kan ngeihmi  free choice a si an ti ko.      A cung i kan van langhter cang bantuk in, nitlaklei mifim hna ruahnak (Western philosophy) chungah siseh, Science  fimnak  chungah  siseh minung kan nunnak asullam (truth of life) hi hmuh khawh taktak cu a si lo.Thih hnu nun (afterlife) hna  lebang hi cu an ruahnak le an fimnak nih a pur kho taktak lo, an kan chim kho taktak lo. Cu ruangah cun a si lai.., mifim kan timi hna hi pakhat le pakhat an ruahnak an i khah lo bantuk in mipakhat i a ruahnak kha mipakhat nih a hman lo a dik lo a ti i, ruahnak pakhat kha ruahnak pakhat nih a hrawh piak. Cu tikah an ruahnak chungah nunnak sullam (truth of life) a kawlmi  hna ca ah cun, aho ruahnak  hi cu a dikmi a si i, aho ruahnak hi cu ahmanlo mi a si ti kha an hngal kho ti lo, tuhmawngpi chungah lam a tlaumi  bantuk in kalnak thei kho ti lo in lungdong in an um.    

An kuaruakhnak le an fimnak hna hi a caan cankhat ah cun a hmanmi le a ttha ngai mi an lo ko nain, a caan cankhat ah cun minung kan nunak hmanh a kan tlerhtu (the things that threaten us) ah an i cang lehlam. Karl Marx (1818-1913) nih a rak chuahpi mi Communism timi  vua dah hi a caan cankhat lio ah cun mipi zalawnnak caah bochan awk a ttha mi le ruahnak ttha a pe kho mi a rak si ko lai nain, a tu lio caan hna ah cun minung pumpak zalawnnak, zumhnak a hrawktu le ttemttawntu ah ai cang. Science fimnak nih a chuahpi mi nuclear cu a can cankhat ah cun minung kan Society a tthanchotertu  le ram daihtertu a rak si ko lai nain, a tu ah cun nuclear weapon  hna cu minung kan nunnak le kan umnak kan vawleipi  hmanh a tlerhtu, a hrawktu lehlam an si cang.      Cu ca ah, minung nih free choice ee freedom ee kan ti lengmang mi zong hi a ngaingai ti ko ah cun a freedom  kho taktak mi an si lo, a free  choice  kho taktak lo. Cu free choice le freedom  hna cu a donghnak ah cun, kanmah minung a kan ttemttawntu  le harsatnak a kan petu  kanral  lila ah an i cang tthan lengmang.  Zeitintiah  minung  kan thinlung  cu zeitikhmanh ah  ka di a riam cang timi a ngeih lo ca ah a si. Kai zaa cang timi a hngalh lo ca ah a si. Zeitikhmanh ah ka lung a tling cang timi a um lo ca ah a si. Cu asullam cu minung  zalawnnak le minung luatnak taktak cu hi vawlei ah hin a rak um lo tinak a si. Phundang in chim ahcun minung  nih hnangamnak, lung daihnak kan ngeih khawh lo nak hi a lenglei  piah tana a si lo, a lenglei  he aa  sai  mi a si lo. Minung kan Society  ruangah a si lo. Minung  sermi  vua dah ruangah  a si lo. Kan yin ci hmuh, kan phung kan lam ruang zongah  an si lo. Kan piah tana, kan  problem  taktak cu chunglei  in ai thok mi a si, chunglei piah tana, chunglei  problem a si. Keimah (ego) timi misualpa ruangah a si. Cu asullam cu sualnak cu vawlei  kan mifim  (John Locke te nih an chuahpi mi Empirism  ruahnak  bantuk ) hna nih an chim bantuk in a lenglei  in a rami a si lo tinak a si. Asiah cun Bible nih sualnak kong  zeitindah an kan chimh, Bawi Zisuh nih zeitindah an kan cawnpiak timi kha kan zoh cang lai. Nandar pa240-482-8792 Comment—Hi Article hi ‘Laimi Khrihfabu  Zumhnak le Theology Zohtthannak’ chungin van lakmi a si.
........................................................................................................................................................................................................

---

Nandarpa Cakuat

Laimi Baptist Khrihfa  Zumhnak Le Theology  Zohtthannak

       Voi khat ah business  pa cu  hmai chia  ngai khin inn ah a rak lawi. A rian ttuannak ah a re a thei  rua tiah  sinum  nute nih zi-khe  cawhmi  tanphaza  hang  kha a thutnak  hmai  i  cabuai cungah a chiahi i  a van pek. Zi-khe tlang  cawhmi  achu-yi  pawl hi cu a din pah  lengmang  mi a si ko. Asinain  cu ni  ahcun  azei  indah a puang hnga-- business  pa nih  hrai chungi  tanphaza hang  kha din a van  i timh ah, zi-khe  tlang tete kha a hmuh hna  i,cu tikah business pa nih sinum nute cu aw hrang ngai khin a van kawh.Sinum nute a rat tikah amah nih cun, “zei ka din poah ah zi-khe peih hlah kan ti lo maw? Thihter maw na ka duh.Hi hrai hi la zokzok law va thle,” a ti i fak nawn khin a sik.Sinum nute cu therther phangphang  khin  hrai cu a lak i, coka  lei ah a va lut.

      Zarh khat hrawng a rauh hnu ah amah business  rian he aa pehtlaihmi  rian pakhat  ca ah ttuannak nawl  pekmi  caa a sinah a rak phan. Cu rian cu amah a business  kha  ttha te in a van cawl cangh tthan khawhnak  hnga  dingmi rian a si. Inn lei a van lawi tikah cun milengkhan  i sofa  tthuh denh cungah hmai panh  ngai khin a van tthu. Sinum nute zong nih cun voiding bantuk in zi-khe cawhmi  tanphaza hang cu a van pek tthan. Business pa  a nupi nih tanphaza hang chung i zi-khe tlang tete kha a hmuh tikah,sinum nute kha, “thluak na ngeilo maw, voi zeizat dah kan chimh lai,…..pa nih zi-khe  yi a ding kho loti  cu— tanphaza hang zong hrai zong kha hnawm pungah va hlawnh zokzok ,cun zi-khe  telh lomi  tanphaza hang kha rak pu, “a van ti pah khin an pa lei ah cun a van i mer i, “zoh ko hme hi nute hi zeihmanh a theih  khawh mi a um lo,a hrut tuk le,”a van ti.

      Cu tikah an pa business pa nih, “keimah zong  zi-khe  he kaa  tteh  tuklo  ruangah ka din lo nak  kha  a si  i, nihin cu nikhua  zong  alinsa tuk le hi  hrai khatte hi cu ka van dinta ko lai,“ a van ti i zikhe cawhmi  tanphaza hang cu a van din.

      Van langhter  ka duhmi cu—zeiruangahdah  hi  business  pa  nih a voi khat  nak ahcun sinum nute nih a pekmi  tanphaza hang  a din duhlo nak kha  thinhun nak in a langhter  i, asinain a voihnih nak  a pekmi ahcun tanphaza hang kha  hmai panh ngai  khin a din hnga  timi kha a si.

        A ruang cu business pa nih sinum nute kha  a zoh tikah  sinum nute kha  direct in a hmu lo. Amah a rian ttuannak  business  mitbenh in sinum nu kha a zoh caah sinum nu i a sining taktak kha a hmu  kho  lo. A voikhat nak ahcun amah asipuazi  kha a ttha lo, a chia. Cu tikah zeibantuk  thil a zoh tik poah ah a tthatnak  kha a hmu kho  ti lo. A chiatnak  lawngte kha a hmuh hna. A voi hnih nak ahcun  ruah lo pi ah asipuazi  kha  tthat  lei ah a van i mer  tthan.Cu tikah  business  pa cu thil a hmuh mi poah poah kha thil chia ah a hmu  kho  hoi ti lo, thil ttha lawngte ah a hmuh hna. Cu cu minung  kan sining—minung  kan taba vuah  ruangah a si. Minung a si mi poah nih cun vawlei  cung thil  sining kha  a zoh hna  tikah  amah minung  sinak keimah ( ego )  timi mit in a zoh. Cu tikah thil a sining taktak kha  a hmu kho tilo, cu cu a si. Minung sinak ‘ Keimah’ timi kha  Kant nih cun  mah zawn lawng ruahnak ( self-love  or  self-interest ) timi  sullam  ngeih in a chim.                      

       Minung cu hi vawlei cungah hin sipuazi  lei  zongah  si  seh  luhmuhzi  lei a si zongah  si seh  ngandamnak lei a si zongah siseh;  zeilei poah ah a tthat ko i  a lam hna a tluan ko rih ahcun hi vawlei hi um nuam  tuk ah a hmuh.Asipuazi  maw a luhmuhzi  maw  a ngandamnak maw  pakhat  khat ah van chiatnak  hna a van tontik ahcun,  a ca ah vawlei  kha nuamhnak  hmun ah a hmu  kho  hoi ti lo.Cu bantuk  caan lio ah cun  a ca ah vawlei cu a caar in a caar cang.

       A ngaingai  ti ah cun hi vawlei cu a mah le a siningte in a um pengmi a si ko. Nuamh le nuamh lo,  nganfah le fahlo timi hi  vawlei nih a ngei lo. A hngalh zong a hngal  kho fawn lo. Minung  lawnglawng  nih kan ngeihmi a si. Cu tikah, minung nih vawlei  kha a zoh tikah hi vawlei  kha direct in a hmu kho lo. Indirect  lawng in a hmuh. Vawlei  sining taktak kha  a hngal kho lo. Zeitintiah amah minung chung i a um mi  keimah  timi (Kawl nih -cia khan pit si ) hmang in vawlei kha a zoh ca ah. Phundang in kan chim ah cun, zohtu minung le zohmi  thil karlak  ah a um mi keimah timi  cia khan pit si nih a phenh  ca ah a zohtu nih a zohmi  thil sining taktak kha a hmu kho lo.

       Tahchun  nakah  hringtu nu  nih a dawtmi  a fa kha  a zoh tikah ( a fa cu mi ttha lo a si ko zongah ) amah a fa sining taktak kha a hmu kho  lo. A hmuh in a hmu kho lo.Zei ruangah…? Minung sinak in a chuakmi  dawtnak  timi mit in a zoh caah a si.Dawtnak timi— cia khan pit si  ( point of view or intentionality )  in a zoh caah a si.Cu cia khan pit si um lo in a zoh tik lawng lawngah  hringtu nu nih a fa sinning taktak kha a hmu khawh lai.

    Luke 1:30-31 chung  zongah Vanmi nih ngaknu thiang  Mary kha, “Nau na pawi lai i Fapa na hrin lai, a min ah Zisuh na sak lai, “a ti tikah Mary nih a lehmi cu, “Ngak nu thiang ( virgin ) ka si ttung, zeitindah hihi cu a si khawh lai ( Luke 1:34 ),”a timi a um. A hmasa ah cun Mary zong nih a zum kho lo.Minung kan  taba  vuah  ( the nature of human beings ) ningte in cun pa cii  tello in nu nih nau pawi khawh rai a si lo. Mary nih Pathian Vanmi  kha virgin ka si ttung  zeitindah hihi cu a si khawh lai tiah a  rak chim mi  hi amah minung  sinak mit in aa zoh i a chim mi a si. Phundang in kan chim ah cun pa cii tello in or virgin  timi  cia khan pitsi mit in a zoh i a chim mi a si. Pa cii tello  in  or virgin  timi  cia khan pit si  nih,  Vanmi  nih a chim mi ( virgin na si zongah ) nau na pawi  khawh  ko  timi  kha  a phenh  i, Pathian ca ah cun zei poah  hi a si kho dih ko  timi  Pathian  sining ( the  nature  of God ) kha a hmu kho ti lo.

       Hi bantuk  ruahnak  in thil a sining  van zohnak  kha  Edmund Husserl ( 1858-1938 ) nih cun Phenomenology  timi  biafang a hman. Hi biafang phenomenology  nih ai  timhmi cu vawlei  cung  thil sining  kha  zoh tikah minung  nih kan ngeihmi  keimah ( ego ) kha  hmanglo in kan  zohtik  lawngah  thil a sining  taktak  ( Kawl nih-tta keh a sih tta zaa ) timi ( real existence ) kha  kan  hngalh khawh  lai, kan hmuh  khawh lai ti hi a si. Kant  zong nih minung  cu  categories  timi ( hi categories  ah hin  phun hleihnih a um a ti ) mitbent  hringpi  benh cia in kan  rak  chuak  a ti. Cu mitbent  hringpi  in  vawlei  kha kan zoh tikah vawleicung  thil a sining taktak ( reality ) kha  kan hmu kho ti lo; a tu kan hmuhmi  vawlei  cu mibenh  hringpi in kan hmuhmi  lawngte  an si a ti. Minung cu keimah ( ego ) he hrinchihmi  or Kant nih a chimi  category  he hrin chihmi kan si  tikah  keimah ( ego ) a si lo ah category  telh lo  in thil asining  taktak ( tta keh a sih tta yaa ) timi  (real  existence ) hi  kan zoh  fiang kho taktak hnga maw….

     Asiah cun keimah (ego ) or category  timi hi khuazeika  indah a rat hnga ? Bible nih ego  kawng a kan cawnpiakmi  kan chim hlan  ah vawlei  nih ego a hmuh ning kha van  langhter hmasa  ka duh.

 Empiricism Ruahnak Nih  Minung A Hmuh Ning

     Hi ruahnak hi  England ram i John Locke ( 1632-1704) nih a van chuahpi mi a si  i, a hnu ah David Hume (1771-1776) le Bishop George Berkley  (1685-1753) nih an van pehzulmi ruahnak a si.Hi ruahnak nih a hmasa  i ai timhmi cu  biaknak lei ah si lo in politics lei  tu ah khin a si i, minung cu taba vuah- nih zaa mah  timi  natural law  nih a pekmi  rights  kha  (kan chuahkate in) a ngei cangmi a si ca ah miluat kan si, aho sal hmanh kan si lo, kan i khat did ko  (All human beings are equal and that they posses certain basic rights that are conferred by Natural Law) timi minung zalawnnak kha a aupi mi ruahnak a si. Hi ruahnak  nih cun, Kawl nih aa yung nga paa  timi minung kan five senses nih a hngalh khawh mi lawng hi  thil a um taktak mi ( real existence )cu an si i, five senses nih a hngalh khawh lomi cu zeihmanh a um lo ti in, minungnih a ngeihmi zalawnnak kha  dirkamh le feter khawh ai zuam.    

      Cu ca ah John Locke nih cun —Minung cu kan chuah kate ah cun kan thinlung cu zeihmanh  ttial rih lomi couh-tin-pung  ( clean slate ) bantuk  kan si timi ruahnak a van chuahpi mi zong cu a si. A chim duhmi cu minung cu  kan chuahkate ah cun ( zeihmanh ) i  chuahpi  chihmi hngalhnak  umlo in a rak chuakmi  kan si ( We are born without  innate  ideals ) a ti. Zeibantuk  hngalhnak  or zeihmanh  ttial rih lomi  clean slate or blank slate  timi kha amah John Locke nih cun Latin biafang  tabula rasa  timi kha a hman. Hngakchia cu amah i a aa yung nga pa timi five senses hmangin  vawlei  kha a van zoh  i, cu tikah hngalhnak  a phunphun a van i  thok. Cu five senses nih a van hmuh tonmi  nih khan  tthatnak a si  zongah  chiatnak lei a si zongah  couh-tin-pung  ( clean slate ) bantuk a si  mi  hngakchia  thinlung chung ahcun duhsah tein  a van i  ttial. Cu a van i ttialmi hmuhtonmi  ( sensory experiences ) hna  kha aa tthanpi  hna  i, amah ( hngakchia ) nih a van  i  lakmi  a nuncan ziaza  ah aa cang  beh  timi ruahnak a si.

      A ngaingai  ti ah cun hi tabula rasa  timi ruahnak hi  amah John Locke  i  pumpak ruahnak ( own idea )  a si lem lo. Islamic philosopher le novelist  a simi  Ibn Tufail ( 1105-1185) nih a rak ttialmi vut-tthuh  ca-uk Hayy  ibn Yaqzan ( philosophical romance and allegorical novel ) chungi  ruahnak kha a van i lak mi, copy a van tuah tthanmi a si deuh.

     Cu caah Bible adotu hna nih cun, minung cu kan chuahkate ah kan thinlung cu  zeihmanh  ttial rih lo mi  tabula rasa  kan si ko ah cun  zeitindah Mi Pakhat ( Adam ) sualnak ruangah  mi vialte kan sual dih timi  cu a si khawh  lai an ti  i, John Locke nih a van chuahpi  mi  hi ruahnak kha  Pathian Bia ralchanhnak  ttha bik ah an hman.Paul  zong  kha mi depde le mi hrawkhrawl  ah an canter beh.A bik in Laimi chungah  Rev.E.Za Bik nih a rak ttialmi ‘ Adam ruangah maw,aho ruangah’ timi a ca uk ah hmuh khawh a si.

     A taktak  ah cun John Locke cu John  8:58 chungi  Bawi Zisuh nih, “Abraham a rak um hlan ah Kei cu ka rak um diam cang,” timi  pre-existence of Christ  a sinak a zumlomi  Socinianism  ruahnak a pommi socinian a si. Socinian  pawl  cu Baptist Khrihfabu  an zumhnak  hrampi a simi  Trinity, the  divinity of Christ  le original sin  timi  doctrines a hlaw mi  buu an si. Rev.E.Za Bik nih cun socinianism  ruahnak hmanh  kha  uarthlar ngai khin a ttial tikah, a fiang ngai mi cu Bawi Zisuh hi a rak zum taktak lo tinak a si..Amah cu van chimlo,Vawlei cung Thinker pawl  a tam u hmanh nih Pathian a um ti hi cu an zumh ngawt ko nain Bawi Zisuh an zum ve lo.

     Bawi Zisuh nih cun Keimah a ka zummi cu ka Pa kha an zumh a si  i, Keimah a ka hmumi  cu ka Pa zong kha an hmuh  (Johan 12:44-45) a si  a ti. A chim duhmi cu Keimah in dah ti lo cun aho hmanh  Pa sin an phan kho lai lo ti a si ko. Bawi Zisu bia ningte in cun Pathian zumh ko zongah Amah Bawi  Zisuh zumh lo cu Pathian zumh lo khing a si, blind faith a si, pakpalawng a si  tinak a si cu.

    Bible lei cawnnak a ngei deuh mi  micheu khat ve nih cun Pathian zumh cu  Bawi Zisuh zumh a si ko, Bawi Zisuh zong nih cun pei Pathian le Keimah cu pumkhat  kan si a ti ko cu,cu ca ah Bawi Zisuh zumhlo hmanh ah Pathian zumh ko ah cun Bawi Zisuh zumh a si ko,cu cu kan zumh lo ah cun the doctrine of trinity  zumhnak hi kan pemhlo tinak a si an ti. A si hnga maw  …?

     Cu ti a si ko ah cun, Israelmi cu Pathian an zumh ko ttung. Kanmah nak cun pei a hleihluat in an zumh leh cu. Pathian thimmi, Pathian nih kamitmu an si a timi hna an si lehlam. Cu bantuk in, Pathian zumh cu ( Bawi Zisuh zumh lo zongah ) Bawi Zisuh zumh a si ko tham ah cun, Bawi Zisuh nih Keimah nan kan zumhlo ah cun,Keimah in dah tilo ah cun…, timi bia hna cu chim  len zong a herh ti  ttung lo. Pathian lawng  zumh hi a zat ko ah cun, hi vawlei ah Bawi Zisuh rat zong a herh ttung lo. Bawi Zisuh cawnpiaknak ah,..Pa,Fa ,Thiangthlarau timi trinity nan zumh ah cun Pa sin nan phan lai a ti nak Bible ah kan hmulo.Thiangthlarau kha nan zumh ah cun Pa sin nan phan lai a ti  bal fawn lo i, Pathian nan zumh ah cun Keimah zumh a hau lo a ti fawn lo. A timi cu Keimah a ka zummi  lawnglawng  ( only the man who believe  in me ) nih ka Pa kha an zumh a si i, Keimah a ka hmumi  lawnglawng nih ka Pa kha an hmuh khawh lai ti a si ko. Asiah cun zeiruangah dah Bawi Zisuh nih Amah lawng  in Pathian sin phaknak lam cu a si a ti i,Amah lawng zumh dingin a kan fial hnga..?  Asullam cu….,

     ** Sual ngeihthiamnak cu Bawi Zisuh sin lawngah a um ca ah

      Cu ca ah Bawi Zisuh zumh cu Pathian zumh a si ko nain, Pathian lawng zumh  i, Bawi Zisuh zumh lo cu Pathian zumh a si lo. Pathian lawng zumh  i, Bawi Zisuh zumh  ttung lo ah cun Bawi Zisuh nih a kan chimhmi  Pathian kha si ti lo in, pathian dang a si ko lai. Khuahrum  khuavang an si ko lai. Cu ca ah Amah sin lawnglawng in Pathian sin phaknak lam cu ka si a tinak cu a si.

      Keimah pumpak  in cun kan laimi  chungah, hi bantuk Bible dohnak,  bia-khu –vai  ( keimah timi lungput in ) a chim  ngammi  le a ttial nagmmi  hi, an tam tuk lai ka zum lo. David hume , Friedrick Nietzsche  le  The God  Delusion  timi ca uk in minih theih ngaimi  Clinton Richard Dawkins (1941-  ) te hna  bantuk in Pathian cu a umlo tiah zumhlo lawlaw in kan va um ah cun a pawi hnga lo.

 Immuanuel  Kant  Le Tabula Rasa

     A ngaingai ti ah cun Empiricism  timi John Locke te ruahnak hi a tu chan minung  hna  kan ca cu chimlo  amah John Locke te chan lio i minung  hna hmanh nih an co hlang  lem lo. A bik in Western philosopher,  Rene Descartes (1596-1650), Spinoza  le Leibnitz  timi mifim pawl ruahnak a pommi hna nih cun John Locke ruahnak cu an pom lo. Descartes hi France miphun a si. Leibnitz hi German miphun a si. Hi hna ruaknak kha Rationalism an ti i, hi hna nih an chim ve mi cu minung hngalhnak a hram ai thawhkehnak  cu Sensation  timi minung kan five senses in a si lo, minung cu kan chuahkate ah hin kan thinlung chung ah hngalnak thlaici a rak um cia cang .Cu ca ah thil a sining taktak hngalh khawh nak ding ahcun minung kan five senses hi  i bochan awk a ttha lo, zeitintiah  minung kan five senses nih a hngalh  khawh mi thamtham cu a lengpathuam lawng  pei a hngalh khawh mi a si  ko cu, a chung muru taktak hi cu hngalh khawh a si ttunglo an ti i,Empiricists pawl ruahnak cu an pom lo..

    Cun German  philosopher Immuanuel  Kant (1724-1776) Kant  nih  a chim ve mi cu…, John Locke nih a chim bantuk in minung kan thinlung cu  zeihmanh  ttial  rih lo mi  tabula rasa  kan si lo. Minung kan  thinlung chungah  hin kan i chuahpi  chihmi  tthawnak in a khatmi  thil hngalh khawhnak  forms of intuition  le  category  kan ngei. Hi forms of  intuition  le  category  hna  hmangin  five senses  nih  a hmuh a tonmi  hna he khan  an van i  funtom  tik lawngah  minung hngalhnak  ( human knowledge )  cu a tlingmi hngalhnak  ah aa cang kho tiah a ti.A chim duhmi cu “ every event  must have a cause”cannot be proven by experience, but experience is imposible without it, ti hi a si.Thil a hung ummi  poahpoah hi, cu thil a chuahtertu ( cause ) a um zungzal  timi  kha  experience  nih  a siningte in a langhter kho lo.Asinain cu thil a chuahtertu  cause  um lo in experience  cu a um kho  ve lo.Cu caah thil a hung ummi  every event  poah  hi, cu thil a chuahtertu  ( cause ) a simi category  le five senses  ruangah a cangmi an si a ti.Hi ruahnak hi Empiricism le Rationalism ruahnak kha komh in Kant nih a rak chuahpi mi ruahnak a si ca ah Kantian view of the world (Kawl nih-Kant ih law kah a min)  ti zong in chim a si.

       William Lane Craig,PhD  ( American analytic  philosopher,theologian ) zong nih,“The pemise is  that whatever begin to exist must have a cause. In other words, ‘being’ can’t come from‘nonbeing’ a  ti  ve.A ummi  (thil ) cu zeihmanh a um lomi ( thil ) chungin a chuak kho lo ti a si ko.                   

      J.P.Moreland,phD  ( American philosopher,theologian ) zong  nih the orgin of consciousness  kawng  he pehtlai in, “You can’t  get  something  from nothing,” a ti  i, a  van  peh tthan mi cu, “It can’t explain the orgin of consciousness, because it can’t explain how you can get  something from nothing,” a ti.A chim duhmi cu, zeihmanh a um lo mi chungin  zeitindah thil pakhat khat cu kan  va hmuh khawh  lai, ti a si ko. A fiang ngai ko lo maw? An chim duhmi cu zeihmanh a um lo ah cun zeibantuk  sualnak hmanh  kan tuah kho lo, Sual cii a um ca ah sualnak kan tuah ti a si ko hnga.

 Richard Dawkins  Le Empirism ruahnak

     Pathian a umlo a timi  evolutionary  theorist,Clinton Richard Dawkins (1941-   ) hmanh  nih  minung cu the product of natural selection  kan si i, cu ca ah minung  nih kan  five senses  hi  i bochan  khawh a silo ( Since We are the product of natural selection,We can’t completely  trust our senses ) a ti. Hika i natural selection  timi biafang komh phrase  hi technical terms  a si ca ah kan Laiholh in cun a um lo kho men. Hi biafang  hi survival of the fittest ti zong in chim a si i, Charles Darwin nih a rak chuahpi mi theory of evolution  ruahnak he pehtlai  in hmanmi  biafang a si  an ti, asullam tu in chim a si ko hnga. Cu ca ah natural  selection nih a kan chimh duhmi cu a tthongmi  cu an nung lai, a tha a dermi  cu an thi lai (the strong will survive and the weak will die ) ti a si hnga. Asullam cu Laitlangah Kawlmi an um ve. Kawlmi cu Laimi nak in an tlawm.Cu ca ah lu u yi ( population ) a tammi Laimi nih lu u yi ( population ) a tlawmmi  Kawlmi  hna cungah influence ( Kawl –kan hluan moe ) kan tuah khawh hna. Cu bantuk in minung zong hi, natural selection  nih a chuah pimi thil (Kawl nih ttoh kung ) kan si i, natural selection nih a kan uk, natural  selection in kan nung, cu ca ah Dawkins nih, minung kan five senses cu kan i bochan kho lo a tinak kha a si. 

      A cungi  kan  van langhtermi  chanthar philosopher pawl  ruahnak nih cun; John Locke ruahnak  kha chirhchan in Bible adohtu hna nih an chimmi ; lenglei  in a rami sualnak lawnglawng nih minung  kha  a kan sualter  timi cu an pom lo lawlaw.

 Chia-ttha  Thleidannak  Thinlung I Bochan Cu Siasal Biak A Si

       Keimah hi ka hngakchiat  liote in Shian ram Mai sat (Mong Hsat) ah ka rak um. Ka rak umnak khua ah hin Akha timi miphun an um. Hi Akha miphun  nih an ngeih mi an nunphung  pakhat cu, nu nih nau an ngeih tikah khualeng ah chuah i ngeih a si. Cu nu nih faphiar a ngeih a si ah cun fa ngeitu nu nih a faphiar kha an pahnihte in a thah lai ti a si. A thah  hna lo ah cun fa ngei nu cu khua chungah luh khawh a si ti lo.Cu ca ah a fa phiar a thah cu amah ca ah cun tthatnak tuah a si i,a thah hna lo ah cun a caah sual tuah a si ko  hnga.

      Hi hmantlak nih a chim mi cu.., sual tuah le tuahlo cu chia-ttha thleidannak thinlung nih lai a rel lo. Bia a ceih lo. Minung kan society nih a ngeihmi phung le lam nih kanmah kha bia a kan ceih a si deuh. Cu ca ah Korin 4:3-4 nih a kan chimh  mi cu, “Cu ca ah cun nannih nih ka kong  nan rak ka ceih len ah khan ka zei a poi lo,vawlei cung biaceihnak zung zong nih ka ceih hna sehlaw ka zei a poi lai lo;keimah  hmanh nih keimah kong hi kaa ceih kho lo.Ka chia-ttha thleidannak hi a thiang ko,asinain cuti in a thiang ko ka ti tikah ka sual lo tinak a si lo.Ka cung i bia a ceihtu cu Bawipa kha a si,” a ti.

      A chim duh mi  cu a fiang ko. Minung  nih cun kanmah le kanmah cu men a ngeimi le zeidangnak in a biapi cemmi kan si nak a kawl lengmang mi  kan si. A sullam cu nifatin biaceih zung ah bia ceih ding in a chuak peng mi..,  biaceih zung ah kanmah le kanmah  ai up peng mi kan si. Biaceih zung nih kanmah kha sual an kan phawt khawh nak hngalo ai zuam peng mi kan si. Asinain Paul nih cun Korin khuami hna nih amah kong bia an ceih mi a si zongah, Vawlei cung biaceih zungpi  hmanh nih bia an ceih zongah ka zei a poi lo a ti. A ruang cu Korin khuami hna  le vawlei cung biaceih zungpi  hna cu van chim lo amah kong ah cun, amah le amah hmanh kha ( mi sual/mittha/miluat tiin )bia  kaa ceih kho lo, bia a  ka ceih khotu taktak cu Bawipa lawnglawng  a si. Cu ca ah amah Paul thinlung  chung i a chia-ttha thleidannak thinlung a thian ko zong ah cu a thiangmi a chia-ttha thleidannak thinlung nih amah Paul kha mittha,miding le mi luat ah a canter kho hlei lo,mi sual a si tthiam tthiam ko. Asinain a tu ah cun amah Paul cu bia ceihzung chung in a leng ah chuakter a si cang. Amah Paul ai-awh in Bawi Zisuh tu kha  biaceih zung ah a kal  i, Bawi Zisuh tu kha bia an ceih cang. Biaceihnak cu a dih cang, The trial is over. Cu ca ah Paul nih a ho nih dah bia a ka ceih khawh lai a ti mi kha a si.           

      Asinain theologian  a cheukhat  hna le vawlei  lei mifim (Secular thinker ) deuh hna nih cun minung cu chia-ttha  thleidan  khawhnak thinlung  ( conscience )  a ngeimi  kan si  i, sualnak cu tuah kan duhlo ah cun  tuah lo khawh a si an ti. Cu ruangah cun Pelagius  nih; Khrihfa zumhnak  ah cun tthatnak tuah timi hi  Bawi Zisuh zumhnak  in tuah mi lawng  kha tthatnak tuah  a si, a dang biaknak bantuk in minung sinak  in ( keimah timi lungput in ) a chuakmi  tuahsernak  le tthatnak  cu mah le mah thiam i coter (self-righteous), mah le mah Khamhtu  ah i  ser (own savior and lord), mah le mah i biak a si  ca ah siasal biak a si, cu ca ah hi bantuk tuahsernak nih Pathian lungton khawh a silo, ( John 14;6 ; No one comes to the Father  except through me ) tikha  a rak pemh ve hoi tilo i, minung cu free choices  a ngeimi  kan si ca ah “tthat kan duh ah cun kan ttha kho ko” tiah taksa  minung  humanist  pawl  ruahnak ( ethical  perspectives  which  emphasize  the value  and agency of human beings ) in Khrihfabu kha  a pingah a rak kalpi phah  hna nak zong a si.

    Cu bantuk in minung cu free choices  a ngeimi kan si ko ca ah tthat kan duh ah cun kan ttha kho ko kan ti a si ah cun, Nazis nih a bik in Hitler nih ram dang miphun telh rih lo in Jews  miphun  lawng hmanh an cii hmih dih (exterminated ) dingin 6 million a rak thah mi hna, Cambodia ram ah Pol Pot nih 1975-79 chungah an ram luu u yi 21% a si mi minung 1.7 million a rak thah mi hna, 1994 kum, Rwanda ram ah ni 100 chungah an ram minung  500,000 an rak thah mi hna hi teh a thattu hna nih free choices an ngeih mi ruangah  cun maw a si ko lai? A tu lio vawlei  cung hmunkip ah  terrorist  pawl nih  zeihmanh sualnak a ngei lo mi, minung hna an thah cuahmah mi hna hi teh, cu free choices  ruangah  cun maw a si ko rih lai? Adam  ruangah a si lo, kan pawpi ruangah kan sual ko tiah Rev. E. Za Bik bantuk in kan pawpi  cu maw sual kan puh ko ne lai? Hi minung hna  nih mithah lainawn cu thil tthalo tuah a si ti cu an hngal ve ko hnga  lo maw. Zeitintiah  hi minung hna zong  minung an si ca ah chia-ttha thleidan  khawhnak thinlung (conscience ) cu an ngeih cio veko cu teh.

    Cu bantuk in minung nih  free choices  kan ngeih ko, conscience  kan ngeih  ko ca ah sualnak cu tuah kan duhlo ah cun tuah lo khawh a si ko ah cun, minung cu ahohmanh  misual si a duhmi kan um lo ca ah an chim bantukte a si ko ah cun,hi vawlei ah hin sualnak hi  arak um ti hnga lo.

     Asinain ziah…,sualnak  cu a minute  cu chim lo a seken (  second  ) hmanh  baulo in kan tuah lengmang  tthung ne? Kan thinlung chungah  fihnung in a khah in a khah ne. Cu cu maw a lenglei  in  kan  i  lakchom mi  ziaza  cu an si ne hnga?  I lakchommi  ziaza cu duh lo tikah phiat khawh,hloh  khawh a si.Kuak a zumi , zu adingmi  nih an tuahmi a tthat lo kha an theih tikah an i  phiat khawh ko,an hlawt khawh ko ,an i sum khawh ko.A ruang cu kuak zuk , zudin ti bantuk  ziaza hna hi cu kan i chuahpi chihmi ziaza (the Inherent propensity or  innate habit ) a si lo ca ah.Tuah lengmang  ruangah aa cangmi  ziaza ( Once We are used to do something,it become a routing ) tu kha an si ca ah.

      Asinain kan duh lomi zia le zaa cu zeitindah  hlawt  khawh ti lomi, kan i chuahpi  chihmi  kan  ziaza  bantuk ah a can khawh. Zeitindah duhlo nabupi  cun  kan lung put le kan ziaza  ah cun a can khawh. Zerngeihnak,hnahchuahnak,ruamkainak ,huatnak, phorhlawtnak,nawlngeihlonak, hornak  thinhunnak,  lihchim duhnak ( minung ziaza hi a biafang in chim khawh lo dingmi an tampi ) timi, hi  bantuk kan duhlo mi sualnak  hna cu maw kan duhlo nabu in kan  i  lak mi  kan ziaza  a si ko hnga? Mi nupi  va sualpi duhnak,mifanu  hna  tlaihhrem duhnak,mi  tangka hna duhtuk ruangi  tangka a ngeimi hna  ( kan cungah zei sualnak hmanh an tuah lobu in ) hei thah duhnak  timi, hi bantuk kanmah minung lila nih kan huat tukmi  fih a nungmi thinlung  sualnak  hna cu maw a lenglei in  kan  i  lakchom mi,kan i tthanpi  chihmi or kan cawnchom mi ( Kawl nih-min Saya ,cia Saya an timi in kan i lakmi ziaza ) kan ziaza an si  hnga?

    Hi sualnak kan timi hna hi tuahsernak  in a lengah a langh rih lo hmanh ah lungchung ah a um cang ca ah sual a si ko.Zeitintiah Bawi Zisuh nih cun pei, “Sihmnahsehlaw  kei nih cun,ahohmanh nih nu kha sual duhnak lungthin he a zoh ah cun,cu pa cu a lung chungin a sual cang, tiah kan ti hna (Matthai 5:28 ),”a ti ca ah. Cu ca ah hi lungchung sualnak hi tuahlo sual timi cu a si ko.Tuahsernak um rih lo in na sual cang ti cu a si kho lo kan ti a si ah cun Bawi Zisuh nih a chim kan timi cu lih lawngte a si kan tinak a si cu.

      Cu ca ah minung  cu free choices  a ngeimi kan si ko ah cun, aho nih dah duhlo mi sualnak cu kan ziaza si dingah a hramhram in an kan ngeihter,a kan tuahter ne? Uknak  tthalo a cozah nih kan duhlo nabu in tlangrian hna a kan ttuanter bantuk in  thil pakhat khat or minung bantuk a simi pakhat  khat nih by force in hei  kan tuahter seh law cu bang.( a ngaingai ti ah cun hi bantuk  kan duhlonabu  in sualnak an kan tuahtertu hi chunglei  ah tuah duhnak  a hnuktu  a rak ummi  ruangah a si deuh ). Sual  tuah cu minungfa  a simi ahohmanh nih kan duhmi  a si lo.Ahotal  nih  kei  cu misual si ka duh a timi  an um  hnga  maw?

       Vawlei  cungah, mahle miphun sining cio in hringtu nu le pa hna nih fa le hna kha mifim,mittha  miding le mifel  sihna  seh tiah hngakchiat  liote in i cawnpiak kan si : kumli  kumnga  an van  sihnu ah sianginn ah an kaiter hna  i an upat tiang. Khrihfa  biaknak  lebangah cun thih hlanlo ziaza tthatnak  rumro  kan i  cawnpiak hna.Dongh ti a um ti lo.A taktak ah cun,mi nung cu chuahkate ah a thiangmi  tabula rasa kan si ko ah cun tthatnak tuah timi hrimhrim hi  i cawnpiak zong a hau mi a si ti lo.Zeitintiah  kan chuahkate cun pei  mithiang,mittha,miding,mifel kan si cang cu.Chuahkate ah miding mi ttha a si cang mi minung nih cun cawnpiak kan herh ti maw? American citizen sinak a ngei cang mi nih American citizen sidingah  i zuam len a hau ti maw? Cu ca ah chuahkate ah mithiang,miding le mittha a si cangmi nih cun Khamhtu zong a ca ah a herh ti ttung lo.Zisuh a herh ti lo.

     Asiah cun zeiruangah dah ziaza tthat cu ngol hngal ti lo in kan i cawnpiak peng ne hna? Sual tuah cu cawn a hau mi  a si maw, misual sinak ding ca ah sualnak sianginn hna  va kai a hau maw? Sualnak  degree hna lak a hau maw?  Paul  cawnpiaknak adotu hna nih an chimningte a si ko ah cun,hitluk in thih hlanlo  tthatnak rumro i cawnpiak kan si ko ca ah tthatnak tuah hi a karh chin lengmang ding a si i,sual tuah hi a zor chin lengmang dingtu khi a si. Hi tluk in ziaza tthatnak  lawngte kan i cawnpiak ko hna ah cun, vawlei cungah  sual-tuah- duhnak  lungput  hrimhrim  hi  kan ngeih ding a si ti lo, a um ding zong a si ti lo. Asinain  ahohmanh  cawnpiak hau lomi sualnak tu cu kan  i cawnpiak mi  ziaza  tthatnak, nak hmanh in a let in le khua ruahhar in, hrial  khawh  lo tiangin a karh in a karh i, kan vawlei  zong,  hi sualnak nih a khuh dih cikcek i, minung  muisam hmanh lang kho ti lo tiang in, minung a simi poah nih ( hngakchia upa tilo in )  hi sualnak hi kan  thiam dih kan tuah dih cio mi hi teh zeiruang  cem  ah dah a si ne hnga .

     Thiangthlarau nih a pekmi tehte  a ngei  setsai lo mi nih cun, Bible nih a chim timi nak in, vawlei  mifim an timi hna nih an chim mi tu kha an zumh deuh caah, cu mifim timi hna an ruahnak kha van i  lak zau i, Adam sualnak kan i hrawm lo kanmahte in sual duh ruangah kan sual le a si ko ti in, kan free choices cu maw  sual kan puh rih ko ne lai?

      Vawlei  cungah minung cu kan umnak kan ram le kan miphun an i dan bantuk in kan chuahkehnak  cii le kor, kan yin-ci- hmuh, kan holh  hna  ai dang.Thil kan hmuh ning, kan khuaruah ning,kan muihmai ,kan vun hna  tiangin ai dang. Cu tluk in kan sining ai dang lengluang  ko nain,sualnak kan ti lengmangmi ,( kan chim cangmi ) hnahchuahnak,hornak,lihchimnak,ruamkainak, phorhlawtnak ,mithah   lainawnnak,i entainak,zarngeihnak, hakkauhnak,thinhunnak  timi ah cun nu khat pa khat nih hrinmi unau chuakkhat  nak hmanh in le,hai kung  kungkhat  ah a tlaimi haithei  cu a thurnak ah cun an i khah dih bantuk  te in ( Kawl –tthat-ttu-ttah-hmiah ) minung kan zia le kan zaa ai khat dih mi hna hi teh  zei ruang cem ah dah a si  hnga? Chim awk theihlo tuk ruang i, lenglei  in kan i lak chommi  ziaza an si tiin maw kan chim ko rih lai?

      Kan duhlo nabu in maw  lenglei  sualnak nih cun  ban rawt  in  a van  kan hnuh ruangmang  i kan lungput le kan ziza ah cun  a van i  cang hnga  i, cu sualnak cu a kan tuahter mi a si ko hnga. Lenglei  i a rami sualnak  nih misual ah aa kan canter vialmi a si ah cun  minung cu zeihmanh  a tuaktan  kho  ti lo mi  ngaikuang  thluak bantuk  ( ngaikuang cu a lu ah eek  lawngte a um ) ceo pei kan si vial lai cu.A cawlcang  kho  ti lo mi pawngkam sal ( the victim of environment )  lawngte  pei  kan si vial ko lai cu.Lenglei  sualnak  nih cun pei  minung cu a duh poh in a kan thui  a kan mer ko cang lai cu.Cu ti a si ko ah cun minung cu Darwinian pawl ruahnak bantuk in product of  natural  selection pei  kan si  ko cang lai cu. Asiah cun minung nih kan ngei  tiah khuazacul in mifim kan timi,Hume,Nietsche,John Locke,Friedrich Hegel (1770-1831), William James (1842-1910 ) ti  bantuk  hna nih  an i aupi sekmi   feedom of will  cu  khawzei  ah dah  a va um ne? Kan  conscience  hna cu teh  an thi  cangle maw an si hnga?. A rengrengah  hi lenglei  sualnak kan ti lengmang mi cu aho sualnak in a rak i thawkmi  a si ne hnga, Adam sualnak kan i hrawm lo kan ti ah cun.

Immunuel  Kant  Le Sual Hrampi

     Nihin ni tiang zongah mifim cem  ah ruahmi  Kant hmanh nih “Religion Within the Limits of Reason Alone”timi  a ca-uk ah cun,lungchung sualnak ( moral evil ) cu a hram in phuk khawh a si tilo ( the natural propensity to evil as intelligible action cannot be eradicated ) a ti.Cu ti a ti tikah Kant nih Adam sualnak kan i hrawm a ti duhnak  cu a si lo.Amah Kant nih cun, “Minung nih kan i ngeihmi  lungchung sualnak cu a hmasa  bik kan nu le kan pa ( Adam le Eve ) hna sin in kan comi ro an si  ti in kan ruahmi  hi cu,vawlei  cung  sining ah cun ai tlak lo cemmi  ( Kawl nih-ku yu kaa  ya ) a si,”( Whatever the nature, however, of the origin of moral evil in the human being, of all the ways of representing its spread and propagation through the members of our species and in all generations, the most inappropriate is surely to imagine it as having come to us by way of inheritance from our first parents ) a ti.

     Hi a bia nih  Kant  cu original sin timi hi  a pomlo.A pomlo  kan ti tikah  Kant nih original sin hi Adam ruangah kan comi a si timi tu ah khin a pomlo mi kha a si  i, minung  nih kan i chuahpi chihmi sualnak ( the original sin or radical evil is innate ) kan ngei timi ah hin cun Paul le Augustine i cawnpiaknak  he an i  khat ko. An i kalhnak , an i  khah lonak pakhat hmanh a umlo. An i  khahnak kha  Kant nih cun, “Adam ah mi vialte kan sual dih an ti tikah sualnak cu cuhlan zongah a rak um ko i a tuzongah a um ko rih.Adam cu chia-ttha a ngei  lomi ( innocent ) a si ca ah sualnak ah a tlu tiah chim a si,Asinain kannih tu cu sualnak ah a tlumi  (a fall into sin) si lo in, sualnak  cu minung  kan taba vuah ( hrimhrim in )  in kan rak i chuahpi  chihmi  tthatlonak  ruangah a cangmi asi ( in Adam all have sinned” and still sin; except that in us there is presupposed an innate propensity to transgression, whereas  in the first man,from the point of view time there is  presupposed no such  propensity but rather  innocent; hence transgression  on his part is called a fall into sin; but with us is represented as resulting from an already innate wickedness in our nature ) a ti. Cu ca ah  Adam sualnak cu  zeitindah kan i hrawm khawh lai tiah Kant nih a chim mi kha a si.

     Kant chim ningte a si ah cun minung  le Adam hi zeihmanh i pehtlainak rak um hlah sehlaw, Adam hlan ah, minung zong  hi ( Pathian sermi silo in) rak um cang sehlaw  cu bang. Asinain Pathian ser lomi, cu minung cu zeitindah a rak i thawhkehnak  a si timi le minung nih kan i chuahpi  chihmi, origin of moral evil  hi,( minung kan taba vuah nih a chuahpi chih mi tthat lo nak a si ti lawng in a chim i ), kawzei  indah a hram ai thok timi (possible root cause) zong  kha amah Kant nih a chim kho hlei lo. 

 Positive Le Negative Nih A Chuahpi Mi  Vawlei

     Thil a umtu ning cu vawlei  hi Kawl nih phu  neh mah timi  positive le negative  in sermi  lawngte a rak si. Positive  lawng  nih rian a ttuan kho lo.Negative  lawng  zong in rian a ttuan kho fawn lo. Positive a si  zongah negative  a si zongah  anmah te  in tthawnnak  tha an ngei  cio.Asinain anmah te lawng in cun cu tthawnnak tha cu a chuak kho lo. Positive le negative an pahnih fonh  tiktu lawngah rian a ttuan kho. Effected  a um kho. Tha a chuak kho.Cu ca ah hi vawlei  ah, Nu (negative ) lawng  um  khawh a si lo.Pa ( positive ) lawng zong in um khawh a si lo.Thingkung  le pangpar hna  siseh,  tlang cung i a ummi  saram  vialte hna le van i a zuangmi  va vialte hna siseh,  tii chung i a ummi  nga phunkip  si hna seh  positive le negative in aa form mi lawngte an si. Kan dinmi tii  siseh,  van i  kan hmuhmi  khuadawm hna  siseh  positive le negative in aa form mi an si. Vawlei cungah ttih a nung bik tiah ruah mi,nuclear weapon in,computer in cell phone  tiang  positive le negative a  ttawnnak tha  kha  komh in sermi  lawngte an si. Minung  kan nunnak ca i a herh  bikmi kan dopmi  thli chung i  oxygen zongah  positive le negative a um tthiam tthiam.Cu ca ah hi positive le negative hi, vawlei  ah a rak um cia mi a si  i, minung nih a um cia mi kha a hei hmuh  mi ( being discovered ) a si deuh.Vawlei  cung thil vialte hi positive le negative komh in  sermi an si.

      Asinain  minung lungchungah  hi positive le negative an um timi hi, minung  kan five senses nih a hngal  kho lo. Zeitintiah  positive le negative cu  Kawl nih a kawng a thee timi  mit hmuh kuttongh ( physical substance )  in a ummi  thil a si lo ca ah.Cu ca ah minung nih kan i chuahpi chihmi positive le negative cu  empiricist  pawl nih an chim bantuk in a um lo kan ti kho hnga maw?A ngai ngai  ti ah cun John Locke nih tabula rasa  timi bia  a van chuahpi zong hi minung kan five senses nih a hngalh khawh lomi cu zeihmanh a um kho lo timi  ruahnak  ruangah  a rak chuakmi bia a si.A taktak  ah cun, hi positive le negative  tthawnnak  tha  hi, kan  nu pawchung i  kan  rak i  semka  in minung lungchungah  a rak um cangmi a si. A lengah amahte  ( by itself ) in aa sem  i a rak ummi a si lo.Nu le pa an  i  hmuh tikah nu nih pa cungah, pa nih nu cungah  taksa  duhnak timi a chuak.Phundang in kan chim ah cun  taksa duhnak timi cu positive a simi pa le negative a simi nu an i hmuh tik  i a chuakmi  elektrik dah ( electricity ) phun bantuk khi a si.Cu cu five senses in a chuakmi  ruangah si lo in Kant nih a chim mi,  five senses  nih a  hmuh a ton mi  tadin ( news ) kha minung thinlung chung i a rak ummi  positive a si ah negative, negative a si ah positive ( minung lung chungi a ummi category ) kha a  va chimh hna. Cu tikah negative nih positive—positive  nih negative  kha a van respond  mi  a si deuh.

      Cu bantuk in sualnak kan ti lengmang  mi zong cu a si ve. Rili kam thetse  cungi  bikini te he nitlang ah aa phoimi  ngaknu  dawhdawh  hna  kan van hmuh hna tikah  a hmasa ah cun zoh duhnak  thinlung  chuak, hi “zohduhnak thinlung”( desire  or an appetite) hi  minung lungchungah a umcia mi, kan i chuahpi  chihmi a si. Cu hnu ah ‘kha nungak nu i a taksa tonghtam duhnak ( sexual morals )’ timi pumsa  duhnak  ( Kawl nih- zaa kah seih ) a chuak.Hi zaa-kah seih  timi pumsa duhnak  ( sexual morals ) zong hi  minung nih kan i chuahpi chihmi  or, minung kan consciousness  chungah a rak um cang mi ziaza  a si.Pathian nih Adam a rak ser ah khan hi zaa-kah-seih hi a ser chih mi a si kan ti ko lai.Zeitintiah Genesis 2:25 ah cun, “Kha hna nuva pahnih ( Adam le Eve ) hna cu,”  timi bia a um ca ah.Kan theih cio bantuk in,hi za-kah-seih a um lo ah cun nuva  si khawh a si lo. Minung  kan taba vuah hrihrim ah, hi zaa–kah- seih  a umlo  i, nuva  sinak a um khawh lo ah cun,minung cii a um kho lo cu teh. Mahbelte  zaa-kah-seih  kha  ningcang lo in kan hman ah cun sualnak kan timi  cu a chuak ko lai, cu cu a si.

        Asiah cun teh, ngaknu a zohmipa  lungchung  in a rak chuakmi, hi zaa kah seih  hi, cu ngaknute nih a  pekmi  ziaza  maw a si  hnga;  a si loah  ngaknu sin in kan i  lak  chommi  ziaza maw a si hnga ? A si lo…,cu ngaknu  cu amah umte  in a ummi a si ko.A zohtu  kanmah  kha  a hngalh in a kan hngal lo.A hmuh  in  a kan hmu bal lo..Asiah cun  cu  pumsa  duhnak  cu..,a lenglei  a simi  bikini aa hrukmi  ngaknu  sin  in a rami  a si lo ah cun kuazei  in a rami ziaza dah a si kun ne ; a zohmi  kanmah  (pa ) lung chungin a rak chuakmi a si  lo ah cun?

      J.P Moreland  nih cun,minung  kan  thlarau ( soul ) hi ‘ ego,’ timi  Keimah kha a si i, hi kan thlarau  (soul ) ah hin Kawl nih a tih tta ya timi consciousness  a um  a ti (The soul  is the ego,the ‘I,’ or the self,and  it  contains our  consciousness).Cu  atih tta ya timi consciousness  chungah cun kanmah minung  a kan cawlcanghter mi, ruahnak,lung cawlcangnak, lungduhnak, zumhnak,duhthim  khawhnak  hna an um ( consciousness  consists  of sensation thoughts,emotions,desires,beliefs,and free choices that make us  alive and aware) a ti.

      J.P. Moreland chimningte a si ah cun,hi zaa-kah-seih  hi  bikini  aa hrukmi  ngaknu  muisam ( negative ) nih, pa thinlung chungi a ummi  zaa-kah -seih  ( positive ) kha a va tongh  tikah a rak chuak  mi  ziaza a si deuh ( Every event must have a cause ).Tidil  chungah  lung takep  in kan hei cheh tikah  tilet ( ripple ) a thawh  bantuk  khi  a si. Lung in kan cheh hlan ah cun tii chungah tilet a um ti cu kan hngal kho lo. Lungin kan cheh tik lawngah tii chungah tilet a um ti kha  hngalh a si.Mahbelte Lung  lawng nih tilet a chuahter kho lo. Tii lawng  zong nih  tilet a chuahter kho fawn lo. Tilet cu  (lenglei in a rami ) lung le ( chunglei  ah a rak um ciami ) tii an i  tongh  tik hnu lawngah a chuak mi thil a si. Cu bantuk  tthiam tthiam  in electricity  dah cu negative le positive an i tongh tik lawngah a chuak kho mi thil a si.Positive le negative  an i  tongh hlan ah cun positive siseh negative siseh  an chungah  tthawnnak tha  electricity dah an um ti cu hngal khawh a si lo.Kan hngalh khawh lo ruangah negative le positive chunagah  electricity  dah an um lo kan ti kho hnga maw? Cu ca ah William Lane Graig,phD  nih, “Being  can’t come from nonbeing,” a rak ti nak kha a si  fon cuh.Phundang in chim ah cun sualnak cu minung lungchungah a rak um cang ca ah sualnak kan tuah ti a si ko.  

       Cu caah John Locke nih a chimmi ;  minung cu kan chuahkate  ah cun kan thinlung cu tabula rasa kan si  ko timi bia cu kan fiv senses nih a hngal khawh lomi,Pathian Thlarau cungah  zumhnak in ai hngatmi  zumtu  hna ca ah dirpi tlakmi le chirhchan tlakmi  bia a si ti ne hnga maw?

       Cun  John Locke cu a hmasa ah cun,aa zung nga pa  hmangin  hngalhmi  ( All knowledge obtained  through senses,not  inherited )  lawnglawng  kha  thil a um taktak mi ( real existence ) cu an si a timi empiricist a si kan ti cang khah. Empiricists  pawl nih cun Pathian cu Thlarau a si i,Thlarau cu minung kan five senses nih a hngalh khawh lo ca ah a um lo ti a si ko.Cu ca ah John Locke nih, Bawi Zizuh  pre-existence  of Christ  a sinak  a zumh khawh lonak zong cu a si phah. Asinain  a hnu ah cun, John Locke nih cun  Bawi Zisuh kha a zumlo nain, Pathian cu a hei zumh hoi  ko ttung  i, cu tikah amah nih a dirpi mi le a aupi mi, five senses  nih a hngalh khawh lomi cu zeihmanh a um kho lo; five senses nih a hngalh khawh mi  ( sensory  experience ) lawnglawng  hi thil a um taktak mi cu an si timi  ( empiricism )  ruahnak kha  a fehter kho tilo, a dirkamh kho tilo. Cu ruangah  vawlei  cung  Freethinker  pawl  khuaruah ning  ( critical thinking  ) in cun, John Locke ruahnak hi cu hnu-hmai aa kalhmi ruahnak ( self-inconsistency )  a si ca ah pom awk a ttha tilo mi ruahnak ah chiah  a si ko nga.

Existentialism  Ruahnak  Nih Minung A Hmunh Ning

     Existentialism  timi cu Jean-Paul Sartre nih a van chuahpi mi ‘existence precedes essence’ kha an chim mi a si i, a sih tta yaa cu a chung  muru a um hlan ah a um cang, timi ruahnak a si.Asiloah ‘existence comes before essense‘ ti  zong in an fianter mi a um  i,..nunak timi  ba vuah cu zeidang vialte a um hlan ah a um hmasa’ ti a si. Phundang in chim ah cun, ba vuah a um hlan ah cun minung nunnak chungah thil  a cang ding mi vialte hna hi an um rih lo ti a si. Thil a rak um mi vialte hna cu minung kan ba vuah  nih a chuahpi chih mi (a sermi thil ) an si i, cu ba vuah cu minung nih kan i ngeih mi a si ca ah, hi thil vialte cungah (tthanak a si zongah chiatnak a si zongah ) kan ta vuan, kan rian a si timi ruahnak a si.

     Hi existentialism ruahnak hi vawlei  lei ruahnak le biaknak lei ruahnak ti in a um i, critical thiking ruahnak a ngeimi  micheu khat nih cun, Danish miphun a simi Kierkegaard (1813-1855) ruahnak kha biaknak lei i, Fathering Existential philosophy ah an chiah. Asinain Philosopher a si ve mi Dr.Peter Bardy nih cun amah nih a ttialmi, An Introduction to Kierkegaard  timi  a ca uk ah cun, “Kierkegaard has been described by many as ‘the father of existentialism’.This is misleading.Existentialism was a twentieth cencury movement particularly influenced  by Jean-Paul Sartre ( 1905-1980 ) which emphasized personal autonomy ,individual freedom and the capacity for individual choice ,” a ti. A chim duh mi cu, ‘Mitam deuh nih Kierkegaard  hi  existentialism ruahnak lei pa a si an ti mi hi cu a hmanlo, a ping a si. Zeitintiah existentialism  ruahnak cu a bik in kumzabu pakul lio i (vawlei ralpi pahnihnak lio le a hnu deuh i  France ram in a chuak mi ruahnak a si ) Jean-Paul Sartre nih a van chuahpi mi ruahnak tu kha  a si  i, minung  cu pumpak zalawnnak le pumpak duhthim khawh nak  capacity ( Kawl-suan sawng yi ) a ngeimi kan si ti kha biapi ah chiah in a au pimi ruahnak  pei a si ko cu’ a ti i, Kierkegaard  cu existentialism ruahnak lei pa a si ti kha a pom lo.

     Albert Hakim zong nih ‘Historical Introduction to Philosophy  ‘timi a ca uk ah,Jean-Paul Sartre nih a chim a timi cu, “What then is …existentialism? The question is only complicated because there are two kinds of existentialists.There are, on the one hand,the Chriatians,amongst whom  I shall name Jaspers and Gabriel  Marcel,both professed Catholics; and on the other the existential atheists,amongst whom we must place Heidegger as well as the Franch existentialists and myself,”a ti i, Franch existentialists a timi hna hi Albert Camus ( the outsider timi cauk in Nobel  Prize a hmu mi ) le Simone de Beauvoir (amah hi nu a si) an si i, hika ah hin cun Kierkegaard  hi a telh ve lo. 

    Existentialist  pawl nih, ‘kan ba vuah cu kanmahte in kan i sermi a si ca ah kanmah cungi  a tlungmi  thil vialte cung zongah (chiatnak a si zongah,tthatnak a si zongah) kan in ding le tta vuan kan i khinh ding a si ko’ an ti tikah mipakhat ca ah phur a rit tuk cang. Tahchunnak ah, Da miah  pawl nih mipakhat kha da miah an taih. A ngeih chun a sui le a phisa vialte an lak piak dih. Meithal he an si i, thih cu a tih ve ca ah a thil vialte a pek mi hna kha a si. Cu bantuk in a phaisa le a sui a pek mi cu amah palh le sual ruang ah a si lo. Damiah pawl an sual ruangah a si ko. Biaceih zung  (court) nih bia an ceih zongah Damiah pawl kha sual an phawt ko lai i, amah  cu sual an phaw bal lai lo. Cu cu vawlei pumpi  nih a kalpi ning a si.

    Asinain existentialist  pawl nih cun, biaceih zung nih bia an ceih bantuk in an ceih lai lo. Da miah nih a thil an chuh tikah,cu mipa nih a thil a pek mi hna cu amah santlaihlo a si i, thil a petu (the man who was robbed) amahtu  kha  sual an phawt ko lai. Cu mipa  nih, Damiah hna kha  raltthate in a rak doh hna ah cun  thil kha a pe hna hnga lo. Thil a pek mi hna cu, amah nih Da miah pawl a kham khawh hna lo ruangah le amahte in ai ven khawh hna lo ruangah  a pek mi a si ca ah amah santlaihlo a si i, a santlaihlo mi cungah amahte in a in ding a si ko tiah existentialist pawl nih cun bia an khiah ko lai. Cu cu existentialist nih a kalpi mi an ruahnak a muru cu a si.

      Cu ca ah hi ruahnak ning hin cun,Dictator pawl nih lu duh (mipi) kha  meithal he an uk hna zongah mipi nih dictator hna kha an doh ding a si.,an doh  khawh hna lo ah cun anmah mipi santlaih lo a si ko i, an santlaihnak cu anmah mipi nih an in ding a si ko tiah mipi hna kha sual phawt a hau ko ne cuh.

       Hi kongkai  he pehtlaih in van langhter  ka duh rih mi cu, theih cio dih mi a si ko lai. Kan hnu kum, kum dih lai (12-16-12) zan suimilam 9:00 hrawngah India  ram Delhi kuapi pawng i Munirka timi khuate ah physiotherapy  intern a kai lio mi sianghgnakchia  nute kha pa paruk nih an tlaih-hrem  i, cu ruangah Singapore sizungah emergency treatment in a rak um. Ni 13 a si ah, cu  ngaknute cu a thi.Vawlei pumpi nih an theih tikah an ngeih a chia cio.Kaplei  ah mitlaih-hremtu pa paruk  hna cungah an thin a hungi  duhlonak (san dah piah) kha India ram khua kip nawn ah an rak tuah. Mipi nih cun kan ram a him ti lo,a savety ti lo an ti i, thinphan thlalau in an um. Asiah cun,hi kongah hin teh.., existentialist  nih a ho dah sual a phawt lai tiah na ruah? A fiang mi cu..,Existentialist pawl nih cun ngaknute santlaih lo a si i, a santlaih lo nak cu amahte in a in ding a si an ti ko lai cuh. 

     Hi bantuk in Existentialist  pawl  nih,Existence precede essence timi minung kan ba vuah nih a tonmi zeizong vialte cungah tta vuan kan ngei  timi ruahnak an van chuahpi mi zong hi zeidang ruang ah a si lo fawh; minung kan nunnak cu thih hnu nun (after life) timi hi a um lo, (Pathian a um lo an ti i,aho bochan awk an ngeih  ti lo caah ) a tu vawlei  cung  kan nun lio mi, a caan cankhatte lawng hi pei a si ko cu, cu ca ah ahohmanh i bochan awk a ttha lo, aho cung zongah sual va puh len a hau lo, chiatnak a si zongah  tthatnak  a si zongah  kanmah ruangah a si ko i, kanmahte nih kan in cio ding a si ko timi ruahnak  ruangah hi Existence precede essence timi ruahnak  an van chuahpi mi hi a si.  

    Kan laimi chung zongah bible lei cawnnak a ngei  deuh mi nih cun Bible cawnpiak ning a si lo mi, hi ruahnak kha an van i lak zau i, sualnak cu kan mahte in kan tuah mi a si ko, Adam kha sual va puh len a haulo an ti  ve i, hi ruahnak kha a ningpi ( Kawlnih-a seing laih a ttung laih) in  biaknak chungah an van luhpi tikah cun..,hi  existentialism ruahnak cu,Bible dohnak  le biaknak buaitertu.., laimi  thinlung  a cheutertu ah ai cang beh. Laimi  Khrihfabu a ngan a dam lo nak a hrampi hi zeidang vialte nak in,HIV zawtnak bantuk  a si mi hi Existentialism  rungrul  zawtnak a ngeimi hna nih an zawtnak an van kan chawnh mi ruangah a si bik. 

      Cu  hlan zongah,Hegel (1770-1831) nih, “Whatever rational is real,whatever real is rational,”asiloah, khuaruah khawhnak phung cu a dik a hman mi a si, a dik a hman mi cu khuaruah khawhnak phung hi a si ko timi dialectical process (minung kan history cu minung khuaruahnak cungah ai hngat mi a si i,cu khua ruahnak nih  cun minung kan history zong hi  a thlenter timi ruahnak)  kha a rak chuahpi. Phun dang in chim ah cun, Khuaruah khawhnak phung (Rationalism) cu duhsahte in a tthang  cho chin lengmang  i, a tling chin lengmang . Minung hna zong nih khuaruah khawhnak cungah an van i hngat chin  lengmang cang. Cuticun minung kan history pi zong hi a tthang cho chin leng mang ko cang timi ruahnak a si. Hi ruahnak hi kumzabu hleikhua  tiang cu Advanced thinking a si i, an i bochan ngai mi ruahnak a rak si.

       Asinain kumzabu pakul  ai thokka  ah vawlei  ralpi a vuikhatnak a tho i, zabu pakul  a laifang hmanh a phak hlan ah a vuihnihnak vawlei  ralpi a tho tthan hoi. Cu tikah Hegel nih a chim bantuk in, minung kan history  pi cu.., minung kan khuaruahnak  reason cungah ai hngat i tthanchonak lei ah a panh cuahmah mi a si ko ah cun; zeiruangahdah  hi bantuk raltuknak hna hi a um kun ne..,minung nih cun, kan khuaruahnak le kan zumhnak ai khah lo hmanh ah, ai khah lo nak hna kha khuaruahnak (reason) cungah hram thlak i, phi sin ding a si mi kha, cuticun phi sin  ti lo in..; zeiruangahdah  hriamnam  tlaihnak in pakhat le pakhat, miphun khat le phun khat, ram khat le ram khat i thah le lai i nawnnak in piah tana hi kan phi sin lengmang  ne an ti i,  philosopher mitampi nih, Hegel  i Ratioanalism  ruahnak cungah lunghrinnak an ngei. Cu lung hrinnak nih cun, Hegel  ruahnak Rationalism  cu an zum kho ti lo  i, an hlawt beh.

    Existentialist pawl  zong..,minung nih kan ton mi ba vuah piah tana  hi  Rationalism  ruahnak nih a kan phi sin piak kho lo ti kha an van hmuh ve tikah, Rationalism ruahnak cu i bochan awk le i hngat chan awk a ttha lo an ti i, an hlawt ve. Cu tikah existentialist  pawl cu aho i bochan awk hlei an hngal ti lo i, an dirhmun  zong a tlau beh.

      A ngaingai ti ah cun zabu 19,hlan tiang hi cu, Khrihfa biaknak cu minung nih an i bochan ngai mi le an buaibainak an ba vuah piah tana hna kha a phi sin piak khawh mi a rak si ko.Asinain zabu 19, ah Science lei  fimnak a chuak. Copernicus ,Galileo, Newton te nih a van chuahpi  mi Science lei fimnak nih vawlei  lei mit  kha a auter  i, Bible zong kha Science mit in an van zoh. Khuaruahnak ah siseh zeilei  poah ah Science fimnak  kha tahfung bantuk in an van hman. Cu caan lio ah Charle Robert Darwin (1809-1882) nih Theory of Creation  kha Theory of Evolution  timi ruahnak in a van thlen i, Khrihfa  zumhnak kha  tho kho tilo dingin a tthuat. Cu tikah Thiangthlarau nih a pekmi  tehte a ngei ti lo mi le traditional faith sinak sawhsawh in Khrihfa a simi hna nih Bible chung tuanbia hna le miracle hna hi phuahchom ttawnchom mi  pei  an si ko cu an ti i Bible cungah an lung a hring, an zum kho ti lo. Cuticun, Khrihfa sinak kha  hnu ah an chit i, Science  lei ah an zam.

      Cu caah Nietzsche (1844-1900) hna nih ‘The Joyful Wisdom ‘timi a cauk hna ah cun,“We have killed him-you and  I ! We are all his murderers.Whither are we moving now? Do we not now wander through endless  nothingness,”tiah Nangmah le keimah nih amah (God) cu kan thah cang.Kan dihlakte in mithat lainawng lawngte kan si cang.A tu hi kuazei ahdah kan kal ne lai?Timhnak hmun umlo in a dong kho tilo mi hmun lei ah a kal mi maw kan si cang”a rak ti.Cu bantuk in Nietsches nih Pathian cu kan thah cang a ti tikah Pathian a um tilo, Pathian a thi cang (God is dead ) a ti duhnak cu si lo. Pathian cungah minung nih an zumhnak a thi cang a ti duhnak a si deuh.  

       Asinain Science fimnak  zong nih, minung nih kan ton cuahmah mi harsatnak, kan piah tana kongkai ah a phi sin khawh  lomi kha an van hmuh.Zei ruangahdah minung pakhat le pakhat i thahnak le i huat nak  hna hi a um  i, vawlei  ralpi hna hi a chuah hnga. Minung kan nunak hi zeidah a si. Zeiruang ko ahdah minung cu ka nun. Zeiruangah dah kan ngeih a chiat i,zeiruangah dah minung kan thinlung hi ttihnak phannak in a khah i, a daih khaw hnga lo an ti. Hi bantuk in minung kan ba vuah nih a ton cuahmah mi piah tana  kha Science fimnak nih a phi sin  khawh ti lo kha a van hmuh hoi tikah Existentialist pawl  cu Science  fimnak zong  hi, i bochan awk a tthalo an ti i, an mak tthan hoi.

     Kaplei ah vawlei cung minung kan lu u yi (population) hi a karh chin lengmang a chah chin lengmang  ve tikah,ram le ram chung um, mipi hruainak le uk khawhnak dingah wadah (Democracy,Communism ti bantuk) hna kha an van ser. Cu wadah  hruainak le uk nak nih siseh, ram chung um, miphun hna nih anmah le an miphun cio nih an rak ngeihmi  an nunphung ,an zumhnak phung hna le an Society pi nih mipi cungah hmun hma kau tuk a van lak thluahmah tikah, minung pumpak cawlcanghnak  le zalawnnak cu a bi chin lengmang ve. Cu tikah minung kan Society nih a hruai ning le a kan uk ning in minung pumpak cio nih (duh zong duh lo zongah) zulh a hau,nun a hau cang, nawl ngeih a hau cang. Minung kan Society nih a ttha a timi kha pumpak cio zong nih a ttha ti a hau cang i,a tthalo a timi kha a tthalo ti a hau cang. Minung cu kan Society le kan nunphung nih a duh ning in a ukmi le a hruai mi kan si tikah, pumpak  zalawnnak, duhthimnak,ruahnak, khan sa hmuh (feelings) timi  hna  hi duhsahte in a tlau thluahmah. Cu tikah existentialist  pawl  nih cun, hi bantuk in minung sinak hmanh lang kho ti lo tiang in ttemttawnnak  a tuahtu an nunphung le an Society pi cungah an lung a tling ti lo. Phundang in chim ah cun, existentialist pawl cu an umnak an Society le an nunphung he an i sii cang. A donghnak ah cun,anmah nih an rak sunsak ngai mi le  men ngei tuk ah an rak ruah mi an nunphung  vialte kha hnu ah an chit i,an kal tak. Cu tikah existentialist pawl cu minung kan Society le kan nunphung a lengah a um mi a leng minung or the outsider ah an i cang beh.

    Cu tikah, existentialist pawl cu Rationalism a si zongah,biaknak phung a si zongah Science fimnak a si zongah…. Cun   an umnak  an Society pi a si zongah, hi  hna  nih hin,..minung nih kan tonmi  ba vuah piah tana  kha  phi sin khawhnak ding  ah, i bochan awk le i hngat chan awk a ttha mi an si lo an ti tikah cun, a dang bochan awk  le zumh awk hlei  an ngei  ve  fawn lo tikah, an mahte lawng  a pakmi an si ko cang. Anmah nih an ruah ning ah cun, vawlei  cung i thil a cangmi vialte hna hi a um taktak mi an si zong si lo zongah, a dikmi le a hmanmi an si zong si lo zongah,..zeipet zeiset a si zongah  minung kan ba vuah hi cu a um taktak mi le a si taktak mi an si ko an ti i, hi zumhnak le ruahnak  ruangah anmah zong kha  Existentialist (Kawl nih-ba vuah phit tti hmuh pa ttha nah vua di ) tiah an auh beh hna.

     Hi bantuk in, minung kan Society kha hnu chit in aho zumh awk le i bochan awk zong  a hngal ti lo mi existentialist pawl cu vawlei cungah kanmahte lawng kan si ko cang timi Isolation (Kawl nih- a tthi cian khan sa hmuh ) ruahnak ruangah..,cu ruahnak nih a van chuahpi mi cu..zei ruangah dah vawlei  ah kan nun hnga timi an nunnak asullam  zong kha an ngal kho ti lo..,minung kan ba vuah cu zeihmanh asullam a um ti lo an ti i, vawlei cungah nun duh ti lo nak, lung donghnak, nunsimhnak hna a chuak.

     American ram zongah,hi  Existentialism  hi 1950s kum lio hrawngah cun minih rak theih ngai mi a si ko cang. Asinain William Barrett nih a ttial mi, “Ningcanglo in Khua Asami,” ( Irrational Man: A study in Existential  Philosophy ) timi cauk hmangin minih an van uar chinchin i, nihin ni tiang zongah American ram cu a hnihsaih ngai ko rih. Hi ruahnak nih Hippie yin ci hmuh  kha tha a pek i, cu nih a van hrinchih mi cu,Rock,Pop music,hna le  a bik in lesbian  yin ci hmuh, gay marriage or same-sex marriage  yin ci hmuh hna  hi an si. The culture of abortion timi  Abortion Right  hna hi feminist philosophy  a theipar an si i, existentialism nih a chuahpi chihmi  a si kan ti ah cun kan palh lai lo. Zeitintiah 1960s kum in a rak i thok cang mi the second-wave feminism  cawlcanghnak le ruahnak hi, existentialist a simi, Simone de Beauvoir  nih a ttial mi A phun Hnihnak (The Second Sex ) timi ca auk nih a chuahpi chihmi ruahnak a si caah a si. The Second  Sex ca uk hi vut-tthuh (novel) phun a si  i, Vatican bupi nih  aho hmanh rel lo ding timi list of Prohibited books ah an chiah mi a si.Hip Hop le Rap hla hna hi  direct in a va si lo hmanh ah indirect  incun hi hna chung zongah thukpi in rian a ttuan ko.

     Kan theih cio bantuk in hippie pawl cu an mahduh salam in khua a sami an si. Biaknak te hna phung le lam te hna  cu minung zalawnnak  a ttemttawntu, Societal restrictions  a si an ti  i, an umnak an Society chungin a zammi, anmahte in own communities ai ser i khua a sami an si. Amah nih an chim ningah cun new meaning in life a kawlmi an si. The Rolling Stone, Crosby, Stills, Nash and Young, Prog Rock,Heavy Metal,Disco,Punk Rock hna hi  hippie philosophy  le  hippie counterculture nih a chuahpi chihmi an si. Minung  chungril  hna  kehkuai  deng tiang in le a than khawh chung in a thang mi music le hla phun a simi Psychedelic rock hna khi an uar i, cu hla le music hna kha a siningte in an khan sa khawhnak hnga an ti i, marijuana, anabis,LSD (lysergic acid diethylamide), megic mushrooms  timi  mu yit sevua (drug ) pawl  a tawngmi zong  an si. Color phunkip  ai cawhmi ttialhraw,anmah nih psychedelic color an timi hnipuan  kha, nunu papa an hruk aih. Sam saupi pi,pahmul khahmul saupi pi an i zuah.Bead timi tthi hna khi an hnawngah an i awih i,hngiat pha nut an i denh. Khua kip le Ram kip ah an vak an vai i, lampawng hna ah nunu papa an it tti..taksa duhnak (lust) kha duh poah in a hmangmi zong an si i, an i aupi mi  an slogan cu, ‘you could  love anyone you chose’ ti a si ko. Amah nih cun,sexual revolution an ti  i, hi hi minung nih kan ngeihmi  free choice a si an ti ko.

      A cung i kan van langhter cang bantuk in, nitlaklei mifim hna ruahnak (Western philosophy) chungah siseh,Science fimnak  chungah  siseh minung kan nunnak asullam (truth of life) hi hmuh khawh taktak cu a si lo.Thih hnu nun (afterlife) hna  lebang hi cu an ruahnak le an fimnak nih a pur kho taktak lo,an kan chim kho taktak lo.Cu ruangah cun a si lai..,mifim kan timi hna hi pakhat le pakhat an ruahnak an i khah lo bantuk in mipakhat i a ruahnak kha mipakhat nih a hman lo a dik lo a ti i, ruahnak pakhat kha ruahnak pakhat nih a hrawh piak. Cu tikah an ruahnak chungah nunnak sullam (truth of life) a kawlmi  hna ca ah cun, aho ruahnak  hi cu a dikmi a si i, aho ruahnak hi cu ahmanlo mi a si ti kha an hngal kho ti lo, tuhmawngpi chungah lam a tlaumi  bantuk in kalnak thei kho ti lo in lungdong in an um.

      An kuaruakhnak le an fimnak hna hi a caan cankhat ah cun a hmanmi le a ttha ngai mi an lo ko nain,a caan cankhat ah cun minung kan nunak hmanh a kan tlerhtu (the things that threaten us) ah an i cang lehlam. Karl Marx (1818-1913) nih a rak chuahpi mi Communism timi  vua dah hi a caan cankhat lio ah cun mipi zalawnnak caah bochan awk a ttha mi le ruahnak ttha a pe kho mi a rak si ko lai nain, a tu lio caan hna ah cun minung pumpak zalawnnak ,zumhnak a hrawktu le ttemttawntu ah ai cang. Science fimnak nih a chuahpi mi nuclear cu a can cankhat ah cun minung kan Society a tthanchotertu  le ram daihtertu a rak si ko lai nain, a tu ah cun nuclear weapon  hna cu minung kan nunnak le kan umnak kan vawleipi  hmanh a tlerhtu, a hrawktu lehlam an si cang.

      Cu ca ah, minung nih free choice ee freedom ee kan ti lengmang mi zong hi a ngaingai ti ko ah cun a freedom  kho taktak mi an si lo, a free  choice  kho taktak lo. Cu free choice le freedom  hna cu a donghnak ah cun, kanmah minung a kan ttemttawntu  le harsatnak a kan petu  kanral lila ah an i cang tthan lengmang.  Zeitintiah  minung kan thinlung  cu zeitikhmanh ah diriam timi a ngeih lo ca ah a si.Kai zaa cang timi a hngalh lo ca ah a si.Zeitikhmanh ah ka lung a tling cang timi a um lo ca ah a si. Cu asullam cu minung  zalawnnak le minung luatnak taktak cu hi vawlei ah hin a rak um lo tinak a si. Phundang in chim ah cun minung  nih hnangamnak ,lung daihnak kan ngeih khawh lo nak hi a lenglei  piah tana a si lo,a lenglei  he aa  sai  mi a si lo. Minung kan Society  ruangah a si lo. Minung  sermi  vua dah ruangah  a si lo. Kan yin ci hmuh, kan phung kan lam ruang zongah  an si lo. Kan piah tana,kan  problem  taktak cu chunglei  in ai thok mi a si, chunglei piah tana, chunglei  problem a si. Keimah (ego) timi misualpa ruangah a si. Cu asullam cu sualnak cu vawlei  kan mifim hna nih an chim bantuk in a lenglei in a rami a si lo tinak a si. Asiah cun Bible nih sualnak kong  zeitindah an kan chimh,Bawi Zisuh nih zeitindah an kan cawnpiak timi kha kan zoh cang lai.

Sualnak Kongah Bawi Zisuh Cawnpiaknak

    Bawi Zisuh chan lio biaknak lei  lutlaitu hna le Bawi Zisuh cawnpiaknak an i ralkahnak a hrampi cu zeidang nakin  biaknak lei phunglam (ritual purity) he ai pehtlai mi, thianhlimnak phung (cleanliness laws), eidinnak phung  (dietary laws) le  Kawl nih nii uh padi an timi Regulations  kongah a si bik.Cu kongah Mark nih record  a rak tuahmi cu hi ti hin a si.

     “Pharisee bu khat le Jeruslem in a rami Phungbia cawnpiaktu saya hna nih khan Zisuh cu an va leng. A    A zultu cheukhat cu kut ttawl loin rawl an ei kha an hmuh hna-asullam cu Pharaseemi  hna nih cuticun nan kut nan i ttawl awk a si,an tiningte in an i ttawl lo tinak a si.Pharaseemi  hna le Judahmi hna cu an pupa nih an cawnpiak mi hna phung kha ttha tein an zulh: cuticun nan kut nan i ttawl ning a si lai,timi ning in an i ttawl lo ah cun rawl an ei lo: cun chawdawr i an va cawkmi thil zong kha a ningcang tein an ttawl hna lo ahcun an ei fawn lo. Cuticun an pupa hna nih an chimhmi hna phung dangdang zong an zulhmi tampi a um,a biana ah hrai ttawl ning tehna,um ttawlning tehna, darkheng ttawlning tehna le ihkhun ttawlning tehna an si. Cu caah Pharaseemi hna le cawnpiaktu saya hna nih khan Zisuh cu an thawh  i, “ Zeicadah na zultu hna nih kan pupa hna cawnpiaknak ningin zul loin kut ttawl loin rawl an ei? tiah an ti (Mark 7:1-5).

     Thianhlimnak phung (cleanliness laws) ning  incun, tahchunnak ah.., nangmah nih saruak (dead animal) or mithi ruak kha na tongh ah siseh,cuar zawtnak (skin disease)  bantuk a simi khuaihli hma,thakpherh  ti bantuk siseh, Kawl nih pha uh an timi  bangbuar hna,naa hruk aihmi  hni puan hna le nan inn chung i zeibantuk thil cung zongah ai nehmi  hna kha na tongh  hna zongah siseh, Bodily discharge  timi na pumchung in a chuakmi  zeibantuk thil thiang lo a hmami  abomi hna na ngeih ah siseh, a thiang lo ah chiahmi zeibantuk saa na ei zongah siseh nangmah cu a thiang lomi na si ko cang (You were considered ritualy impure,defiled,stained,unclean). Cu asullam cu nangmah cu Biakinn (Temple) chungah na lut kho tilo..,cu caah mipi hna he hmunkhat ah Pathian kha na bia kho tilo tinak a si.

    Asinain Bawi Zisuh nih cun biaknak lei lutlaitu hna nih thianhlimnak phung an zulh khawh ruangah  Pathian hmai ah a thiangmi le Pathian cohlan tlakmi minung kan si an timi cu a hman lo a ti ko. Cu ti a ti tikah  cleanliness laws cu a  hmanlo, a diklo a ti duhnak si lo in, cleanliness laws  a zulmi hna  an lungput le an ruahnak tukha  a hmanlo a tinak kha a si deuh. Cu caah mithianglo kan sinak or misual kan sinak cu a lenglei  he aa sai lo, a lenglei  ah a um lo: a lenglei  i  phunglam zulh khawh le zulh khawh lo nih minung kha mitiang le thianglo or misual le suallo ah a kan siter kho lo: minung  a kan sualtertu cu chunglei in a rami a si, chunglei ah a ummi a si a ti. Hi tihin Bawi Zisuh nih a rak chim;

      “Cun Zisuh nih mizapi kha a auh hna  i, nan dihlak in ka bia kha ngai u law hngal tuah u.Mi cu lenglei in chunglei ah a lutmi thil nih a thurter lo. A chungin a chuakmi thil tu nih a thurter. Cu ca ah theihnak hna nan ngeih ahcun thei ko u tiah a ti hna (Mark 7:14-16)”.

      Hika i “Mi cu lenglei  in chunglei ah a lutmi thil nih a thurter kho lo” timi kha  Kawl Bible  le KJV hna nih cun “Nothing outside a man can make him unclean” tiah, ‘A lenglei  i  a zeibantuk  thil hmanh nih’ ti in asullam ai khat in an chim veve. A  lenglei  i a zeibantuk thil hmanh’ nih a timi ah hin kan ei kan din mi thil lawng kha a chim duhmi a si ko tiah mikherhhlei  deuh hna nih cun an chim men lai. A si lo, a lenglei  i  a zeibantuk  thil  hmanh nih (Nothing that comes in from the outside)a ti ko caah..,zuk len zongah zuk khawh  a si kho ti lo mi,chap  duh zongah  chap khawh  a si ti lo mi, Bia ekum  in chimmi a si. Hi Bia cu  Amah Bawi Zisuh nih a chimmi a si ko ca ah el awk a ttha lo.Cu caah vawlei  lei mifim kan ti deuhmi hna nih an chimmi, “minung cu kan chuahkate ahcun tabula rasa kan si i, sualnak cu a lenglei  in kan i lakchom mi ziaza a si ko” an timi cu a hman kan ti kho ne hnga maw? Cu lawng a si lo, nihin ni tiang zongah, Thiangthlarau tehte a ngei  lo mi hna nih cun, minung  cu Pathian hmai ah mithianglo,mi thurhnom le misual kan si timi hi an i hmu kho lo. Cutikah We think human nature is basically good  an ti ko rih. Asinain kan thinlung a tawne te ah khin cun..,sualnak pakhat khat a tuahmi bantuk in ttihnak phannak, phuhrumnak te khi  kan rak ngei  ziar ko cuh. Kan kal nak poah ah cunih cun a kan doi  i, amah sin in khawika hmanh ah kan zam kho hlei fawn lo. Asiah cun  minung kan lungchung i  hi ttihnak, phannak le iphuhrumnak hna hi khuzei indah a rami an si i, kauzei  indah a rak i  thokmi an si hnga?

     Minung nih kan i ngeihmi,  hi problem hi Franz Kafka  nih The Trial  timi a cauk ah ah a rak tial bal. Franz Kafka hi zabu pakul  lio i Saa zi Saya (writer) minthang  pakhat a si. Existentialist a si tiah a puhmi  zong an um len. Kafka  khuaruahnak hi Albert Camus le Jean-Paul  Sartre hna ruahnak chungah tampi a lut an ti. Amah hi German holh ahmangmi  Jewish miphun  a si.

      The Trial cu Kawl nih vut ttuh an timi novel cauk phun a si. A cauk chung i mean character cu Joseph K. a si. Joseph K. cu mi sawhsawhte a si. Ni khat cu amah kha an tlaih i, thonginn  ah an kal pi. Ahohmanh nih zeibatuk sualnak a tuah ruangah an tlaih timi kha an chim lo. Amah zong nih zei ruangah dah nan ka tlaih,zei sualnak ka tuah ruagah dah thong nan ka thlak a ti len ko zongah ahohmanh nih an chim hlei lo. Amah tu kha biaceih zung pakhat hnu pakhat ah an kalpi, thonginn pakhat hnu pakhat ah an tthial. A tu tiang zongah ahohmanh nih a ruang kha an chim hlei lo. A hmuh a tonmi minung hna zong hi mi lunghak le micungah zangfahnak a ngei lo mi lawngte an si fawn. Anmah nih cun amah Joseph K. kha, “Kan pu he vai ceihte ko u,’ an ti. Cuticun  biaceih zung pakhat hnu pakhat,thonginn pakhat hnu pakhat ai tthial leng mang. Cu tiangtiang ahcun ahohmanh nih a zeihmanh an chim hlei rih lo. Cutikah Joseph K. cu khua a ruat cang. Sualnak a rak tuahmi vialte hna kha pakhat hnu pakhat in a van ruat tthan. An ka tlaihmi cu hi sualnak ruangah a si hnga maw, kha  sualnak ruang deuh hna a si hnga maw a van ti. Kaplei in a van ruah tthan mi cu hi sualnak hna hi cu biaceih hmanh a phut ttung lo, thong tlak hmanh a phut ttung lo: hi sualnak ruang ahcun a si lai lo a ti i, amah le amah tu kha lungbuai in a um. Asinain aruang kha amah zong nih a hngal kho hlei lo. A hmu kho hlei lo. A donghnak ahcun, thongcawngtu pakhat nih nam in a sawh i a thi.

      Kafka nih a chim mi cu, ‘ sualnak’  hi kan zum lo, ‘biaceihnak (judgment) ‘hi kan zum lo, (Hi biaceihnak a timi hi thih hnu biaceihnak khi a chim duhmi a si). Asinain kanmah ah ai palhmi thil pakhatkhat a um ko timi hi cu kan i theih peng ko ( We still feel that there’s something wrong with us ) a ti. Kan chung i kan ziaza (something wrong) kha kan thuh ziar i, mihmai ahcun  cohlan awk a tlakmi le upat awk a tlakmi kan si ti kha langhter kan i zuam peng. Zeiruangahdah cu ziaza cu kan thuh, zeiset nih dah an kan thuhter hnga a ti? Cun khi dirhmun ka phak ah cun ka tha a damcang lai, kan chungkhar cu kan i nuam cang lai kan ti  i kan i zuam. Fakpi in rian kan ttuan. Asina in kan i timhmi dirhmun kan phak tik zongah kan rak i ruahnak bantuk in kan tha a dam deuh hlei  lo,kan chungkhar zong kan i nuam  deuh hlei lo. Mi upatnak le hmaizahnak  zong kan tong hlei lo, kan hmu hlei fawn lo. Asiah cun,zeiset nih dah cuticun thabat hngal lo le thadit hngal lo in ttuanpeng ding in a kan fial hnga? Zeiruangah dah kan cungah a tlung rih lomi  ngeihchiatnak te hna harsatnak te hna nih um khua nuamh lo le lung retheih in a kan umter hnga? Hi bantuk in mah le mah i zumh lo nak (self-douts) hna hi khuazei in dah an rat? Mi he biakamnak kan tuah mi cungah siseh,rian kan i khinhmi cungah siseh kan biakamnak hna le kan i khinhmi rian cungah kan tlolh sual lai timi ttihphannak hna minung nih kan ngei tawn. Zeiraungah dah biakamnak cu kan ttih hnga? Kafka nih a chimmi cu Sualnak (sin) hi kan zum lo (human nature is basically good kan ti ko rih),Biaceihnak (judgment) hi kan zum lo,Sual phawt (guilt) kan si lai dingmi hi kan zum lo a ti. Asinain a fiangmi cu kan lung chungah kan thiang lo timi ruahnak kan ngeih mi cu a tlau kho lo, cu nih cun na kalnak poah ah nahnu in an doi peng ko lai, kuazeika hmanh ah na zam kho hlei lai lo a ti.

   Kafka nih a kan chim duhmi cu, kanmah cio zong nih Joseph K.  bantuk in zei sualnak ruang ko ah hme thong (Hell) kan  tlak hi a si hnga kan ti  len vete lai, asinain cutik ahcun kan tlaituk cangte lai a kan ti.    

 Outside-In Cleaning

      Bawi Zisuh zong nih minung cu mithianglo kan simi hi, pum cung i hnom  bantuk  in thinh khawhmi a si lo nak kha , “Mizapi kha a kal tak hna i,inn cung i a luh tikah khan a zultu nih hi bianabia kong kha a n hal. Zisuh nih cun, “Midang nak in nan fim  hlei lo hi ta! Nan hngal kho hrim lo maw? Minung cu lenglei in a chungah  a lutmi thil nih cun a thurter lo. Zeicahtiah a lung chung ah lut lo in a paw chung tu ah a lut i a pum leng ah a chuak tthan ko,” tiah a ti hna (Mark 7:17-19) a timi kan hmuh. 

      Bawi Zisu chim ningte a si ah cun, minung nih kan ei kan dinmi hna hi a thiangmi an si zongah a thiang lomi an si zongah kan kaa in a lutmi cu, kan pawpi chungah a kal i,cu hnu ah zungput ah a kal tthan dih ko, minung thinlung chungah a phan lo,cu nih cun minung  kan thinlung kha a thur hnomhter kho lo or misual ah a kan siter kho lo. A lenglei i zeibantuk thil hmanh nih minung kha a kan thurh hnomhter kho lo (Nothing that comes  in from the outside makes us unclean) a ti. Cun Bawi Zisuh nih a van peh rih tthan mi cu, “Cun aa thawh tthan i, “Minung a thurhnomhtertu cu a chungin a chuakmi an si: nu le pa sualnak tehna,fir tehna,mithah tehna,hakkauh tehna,vacung pa duh tehna,tthatlonak a phunphun tuah tehna,zuanzam tehna,mi nahchuah tehna,mi congoih tehna ningcang lo khuasak tehna- hi thilk tthalo vialte hi minung chunglei in a chuak mi an sii,minung a thurtertu cu hi mhna hi an si tiah a ti (Mark 7:20-23)

    Vawlei  nih zeidah ai palh hnga? Zeiruangahdah vawlei  hi ngeihchiatnak, ttah aihramnak hna an umnak ram a si hnga? Zeiruangah dah ram khat le ram khat, miphun khat le phun khat i dohnak, thahnak hna hi an um hnga? Zeiruangahdah  mirum le mi sifak thleidannak hna hi an um i, pakhat le pakhat karlak zongah i huatnak le i nautatnak hna hi an um nga? Bawi Zisuh nih a chimmi cu: We are what’s wrong, kanmah kan i palh a ti. Cu cu chunglei in a rak chuakmi ‘ Keimah’ timi lungput ruangah a si: Zeidang vialte nak in self-centeredness  timi ‘Keimah’ kha a biapi bikah kan chiah mi ruangah a si. Cu cu Sualnak (sin) a si a ti. Cu Sualnak (sin) cu minung  lungchungah a rak um cangmi a si i, lungchung in a rak chuakmi, cu tthatlonak vialte nih cun, minung kha a kan thurhnomhter  mi, misual a kan sitermi a si a ti.

      Mitampi nih sualnak kongah an ruah tawnmi cu, Phung buar timi “breaking divine rules,”khi a si an ti. Asinain Bible nih cun, “have no other gods before me,”timi kha sual a si a ti. Cu ca ah sualnak  timi cu tthatlonak  va tuah (the doing of bad things) lawng kha a si lo, tthatnak tuah  (making of good things) ko zongah, cu kan tuahmi  tthahnak cu, amah Pathian nakin kanmah lungtlin nak,nuamhnak  le diriamnak  kha biapi ah chiah in tuahmi lungput (self-justification / self-centeredness ) an si poah ahcun have no other gods before me a timi kha kan buar (breaking divine rules ) a si i siasal biak a si ko.(Cu caah kan ttialmi cauk tehna ah hin kan lungput taktak khi a lang ko i, cunih cun zeibantuk minung kan si timi kha a kan chimh ko lai).

     Cu caah sualnak cu mileng khan chung i ttutden (couch)  cung ah an chiahmi, duhsahte in mei a kang cuahmah  mi cushion bantuk a si. Nangmah nih “cushion lawng pei a kang ko cu,inn cu a kang lai lo,” na ti kho lai lo. Mei  cu Give-and- take  (Kawl nih-a pe a yu/a shawh a ttin) tuah khawh a si lo. Remnak tuah khawh a si lo.There can be no compromises. Zeitintiah mei cu zeitikhmanh  ah kai za cang ti a hngal lo. A hmuhmi poah kha a kangh thluahmah ko lai. Cu caah mei a kangh kha na hmuh le cangka in na thazang dihlak hmangin na thah a hau, na thah lo ahcun, nangmah hmanh kha mei nih an kangh chih te ko lai. Cu ca ah Bawi Zisuh nih hika ah hin the drastic image amputation  timi kut ke tannak  hmanthlak a hmannak hi a si. Hell kan phak nak hnga lo ding caah cun kan nun chungah kan tuah khawhmi  poah kha (thazang chuah i tuah khawhmi hna a si ahcun ) kan thazang dihlak,kan ngeih chun dihlak kan fimnak dihlak  chuah in tuah ding, ttuan ding le hrial ding a si a ti. Zeitintiah Bawi Zisuh nih pei  minung kan thlarau cu, van le vawleipi  hmanh nih a caw kho lo (Mark 8:36-37), Pathian thinlungah cun, men a ngei cemmi le a sunglawi  cemmi nan si a kan tinak a si fon cuu..  .  

    Cu ca ah Bawi Zisuh nih-, “Cu ca ah nan kut nih an pialter hna ahcun, tan ko u! Kut pahnih he a mit lomi hell chung i tlak nakin kut loin nunnak chung i luh kha nan ca ah a ttha deuh. Cun nan ke nih an pialter hna ah cun, tan ko u! Ke pahnih he hell chung i tlak nakin ke lo in nunnak cung i luh kha nan ca ah a ttha deuh. Cun nan mit nih an pialter hna ah cun, khoih ko u! Mit pahnih he hell chung tlak nakin mit pakhat he lawng in Pathian pennak chung i luh kha nan ca ah a ttha deuh (Mark 9:43-48) a ti. “

      Bawi Zisuh nih a chim ningte ah cun, minung  kan piah tana (our biggest problem)  hi, kan kut a si lo, kan ke a si lo, kan mit  zong a si lo. Kut a si ah, ke a si ah, mit a si zongah, hi hna nih sualnak an tuah i, hell ah a kan  phakter mi a si ah cun phi sin khawh , deal with tuah khawh a si a ti. Phundang in chim ah cun ke nih sualnak a tuah i cu ruangah hell a kan phakter mi a si ah cun ke tannak in piah-tana  kha  phi sin khawh a si. Kut a si ah cun kut tannak in, mit a si ahcun mit khoihnak in piah-tana  kha phi sin khawh a si. Asinain minung  thinlung cu ke le kut bantuk in tan khawhmi a si lo, mit bantuk in khoih khawh a si lo. Cu caah zeitluk kan i zuam len ko zongah, a lenglei  tuahsernak (external solution ) nih a thurhnom cangmi  or a sual cangmi kan thinlung (soul) kha a a thurhnomhter kho hlei  ti lo i, a thianter kho hlei ti fawn lo. Mi sual ah a kan siter kho hlei lo i, sualnak ngei lo mithiangah a kan siter kho hlei lo. Zeitintiah minung nih kan i ngeihmi  piah-tana (problem) hi, a lenglei in chunglei ah a lutmi pia-tana a si lo. Chunglei  piah-tana, chunglei in a lenglei ah a rak chuakmi piah-tana a si ca ah a si a ti.

     Asiah cun, piah-tana kan timi hi, lenglei piah-tana a si lo, chunglei piah-tana a si kan ti tikah: hi chunglei piah-tana  hi zeitindah a hram a rak i thawhkeh ning a si i,khuzei indah hi piah-tana (sualnak) hi a rat hnga timi  kha hlathlai a hau.

      Kan theih cio bantuk in Gospel pali chungah Bawi Zisuh nih, ‘mi pakhat (Adam) sualnak ruangah mi vialte kan sual dih,’ timi hrinchihmi sualnak (hereditary sin) kha a biafang in a chimmi hi a lang lo. Asinain mi thianglo (misual) an kan sitermi hi, minung lungchung in ai thokmi, a rami a si a ti ca ah Salm 51:5 ah kan hmuhmi, “Sual cia in hrin ka si, ka nu nih a ka pawi ah khan misual ka si cang,”timi David siangpahrang  pa bia he hin asullam an i khat. Cu ca ah hrinchihmi sualnak (hereditary)  kongah  Bawi Zisuh nih literally  in a chim lo hmanh ah, synonym timi  asullam khat  in cun a rak chim ko kan ti lai. Zeitintiah Amah Bawi Zisuh hrimhrim nih, “Thiangthlarau hmangin David nih a chim (Mark 12:36),” timi bia a um ca ah a si.

     Cun hrinchihmi sualnak kongah ruah awk a um rihmi cu, Genesis  2:7 chung bia hi a si. Dr.Perry Stone nih the meal that heals  timi a ca auk ah cun, Genesis  2:7 chung  bia kha hi tihin a fianter, “Cun BAWIPA Pathian nih vawlei  khan tlak tlawmpal a lak i, mipa ah a ser: nunnak petu thaw  (the breath of life) kha  a hnar chungah a chuahhnawh i mipa cu a hung nung,”a ti, a ti tikah: hika i nunak life timi hi  Hebrew biafang ah cun plural in a hman i asullam cu nunnak tampi or lives a ti duhnak a si i, cu ca ah cu nunnak thaw (breath of life)  cu Adam ca lawng a si lo.., Adam chungin a rak chuak lai dingmi  nunnak vialte (many future lives) an ca zong a si chih a ti. Cu ca ah Levitikas  17:11 nih, “minung nunnak ( life) cu thisen chungah a um,” a  ti tikah, hi Nunnak or life  hi, a ralai dingmi  techin fa par (future generation ) hna an DNA  cu pa thisen  (the blood of the father) chungah a um a ti duhnak a si a ti.

    Cun Genesis 4:10 chung i, “Ngai hmanh! Nangmah nih na chuahmi na nau thisen nih khan vawlei in a ka auh lengmang ko,” a ti tik zongah ; hika i thisen (blood) kha  Hebrew biafang ahcun dam  ti a si i, plural  in a hman tthiam tthiam. Cu asullam cu Cain nih Abel  a thah tikah khan Abel  lawng kha a rak thah a si  lo, Abel  i a techin fapar (Abel ‘s loins) vialte zong kha a thah chih dih hna tinak a si a ti. Cu bantuk in  Adam nih Pathian Dum chungah sualnak a rak tuah tikah khan amah Adam pakhat lawng nih  sualnak a tuah a si ti lo: A mah Adam chungin a rak chuak telai dingmi  a techin fapar (Adam generation) vialte zong kha  amah Adam nih  sualnak a tuahter chih dih hna or sualnak chungah a luhpi chih dih hna tinak a si. Cu ruangah  cun Paul nih,”Sualnak cu mipa pakhat thawngin vawlei cungah hin a tlung i, cu a sualnak nih cun thihnak kha a ratpi. Cun mi vialte cu an sual dih ca ah thihnak nih cun mi vialte cu a ciah dih hna (Rom 5:12),”a rak timi kha a si.

      Cu ca ah Bawi Zisuh nih, “A lenglei  i a zeibantuk thil hmanh nih minung cu a kan thurhnomhter kho lo (misual a kan siter kho lo) “ a rakti tikah: a chim duhmi cu,  sualnak cu minung lungchungah a rak um cangmi  a si ca ah a si. Phundang in chim ah cun, “ minung cu kan nu nih a kan pawi lio ah khan misual kan si cang,” ca ah khan a si. Cu bantuk in sualnak cu kan i chuahpi chihmi (hereditary) a si ca ah a lenglei  i a zeibantuk  thil hmanh nih or a zeibantuk sualnak hmanh nih minung cu a kan sualter kho hlei tilo i, a kan thurhnomhter kho hlei  ti fawn lo. Cu ca ah a lenglei i a zeibantuk tuahsernak le i zuamnak  hmanh nih, a  thurhnom  cangmi  le a sual cangmi minung kha mi thiang, miding or misuallo ah an kan siter kho ti lo a tinak kha a si.

      Cu caah Pathian nih Prophet  Jeremiah  hmangin  a chimmi cu, “Cangal in naa khawlh nain le chatpiat tampi na hmang nain, Na sualnak  cu ka hmaiah a lang tthiam tthaim ko (Jeremiah 2:22),” tiah lenglei tuahsernak (Outside-in cleaning) nih minung lungchung i a ummi piah tana (the problem of the human heart) or minung kan sualnak kha a phi sin kho lo a tinak cu a si.

 Inside-Out Cleaning

      Marka hi Matthai, Luka  le Johan tehna he an i lawhlonak  pakhat cu editorial comments  timi fianternak hi  a ca-uk ah hmuh a si tuk lo tiah Bible lei mifim hna nih an timi a um. Cu ca ah Bawi Zisuh nih cleanliness laws  he pehtlaih in a chimmi kong ah Marka nih, “Hi tihin Zisuh nih a ti tikah hin,rawl zei poah hi a thiangmi an si dih ko a ti duhnak a si (Mark 7:19),”ti in a van fiantermi  hi a biapi ngaimi a si an ti.

     Zeitintiah  Matthai  5:18 chung i Bawi Zisuh nih,“ Biatak kan chim hna Phungbia chung i a deh pakhatte hmanh siseh,a rin pakhatte hmanh siseh a tlin hlanlo cu, van le vawlei hi an rawk rih lai lo,”a timi a um i, hi a bia nih a van hmuhsakmi cu Cleanliness laws hi  Phungbia ca auk chungah a ummi Pathia bia a si ve timi kha a si. Cun Bawi Zisuh nih a chim mi, “Moses Nawlbia hna le Prophet hna cawnpiaknak kha hrawh awk ah a ra, tiah ka ruat hlah u,hrawh awk ah ka ra lo, tlinter awk tu ah ka ra (Matt 5:17),”timi Amah bia a um ca ah, Phungbia cawnpiaktu saya tenih cleanliness laws ningte in an tuahmi hi a hman lo a ti duhnak si lo in, Cleanliness Laws taktak cu Keimah (Bawi  Zisuh) hi pei  ka si ko cu tikha a chim duh mi a si deuh.  Phundang in chim ahcun, the cleanliness laws  a tlinnak hnga ding ca ah, cu hlan vialte nan rak tuah tawnmi, Phungbia cawnpiak ning in zulh lengmang le tuah lengmang tehna kha  a hau tilo,ulh lengmang zong a hau tilo, hi vialte hi Keimah (Bawi Zisuh) ah a tling dih cang. Cu ca ah Keimah  (Bawi Zisuh ) hi nan ka zumh i nan thinlung takte  in nan ka cohlan ahcun nan thiang dih ko, a ti duhnak a si deuh. Gospel  pali chung i Bawi Zisuh cawnpiaknak vialte hna hi  Bawi Zisuh nih Amah le Amah ai chimmi an si  i, Amah Bawi Zisuh ah an dong lengmang ko lai. Prophet hna nih an rak phuanmi  bia vialte hna zong hi a lam phunkip in an rak chimi le an rak phuan cio mi a si ko lai nain an biaphuan a donghnak cu Bawi Zisuh sinah khin a si  lengmang ko lai.

     Cu ca ah, “Thianhlimnak Phung (the Cleanliness  Laws) cu Bawi Zisuh hi a si ko,” timi  kha Zechariah 3, chung i Tlangbawi Ngan Zechariah nih a rak hmuhmi  vision  hi zoh ahcun kan i fiang ko lai.

      Vision chung ahcun  Bawipa nih Zechariah kha  Biakinn( Temple) chung i Hmun Thiang Bik (the holy of holy) ah khan a kalpi  i, cuka ahcun amah Zechariah nih a hmuhmi kha, “Cun Joshua cu Bawipa vancungmi  hmaiah a dir ko kha a ka hmuh ter,” a ti.

     Biakinn (Temple) hi,  Biakinn tual (the outer court), A Thiangmi Hmun (the inner court) le a Hmun Thian Bik (the holy of holy) ti in khanthum in an dan. A khan thumnak a simi a Hmun  thiangbik cu a thiangmi hmun (the inner court) he khin, a chah ngaimi puanzar in an dan. Hi a thiangbik hmun chungah hin Pathiankuang a um. Pathiankhuang  a chin (the cover) kha  velngeihnak tthutden (mercy seat) an ti  i, cuka hmun  cu, minmei in Pathian ai langhnak hmuntiang a si ca ah Tlangbawi Ngan dah tilo ah cun ahohmanh luh khawh a si lo.Tlangbawi Ngan hmanh--Velngeihnak ni  (the Day of Atonement,Yom Kippur) lawngah a lut kho. Zechariah cu Tlangbawi Ngan a si bantuk in hi vision a hmuh hlan zongah hin,a Thiangbik Hmun chungah a rak lut bal cang tinak a si. A tu Vision chungi a hmuhmi cu, Bawipa hmaiah a dirmi Tlangbawi Ngan Joshua  a si  i, Velngeihnak Ni (Yom Kippur) ah a si.

    ‘Joshua’ timi hi Dake’s Annotated Refernce Bible nih cun, “It was to Joshua that the angel made the prediction concerning God’s servant, the Branch, being sent from Jehovah as a Prince and a Savior,”a ti.  Joshua  cu Bawi (Pathian Fapa) le Khamhtu  siding in Pathian nih a van thlahmi a si a ti. Michael L. Brown,Ph.D.., nih cun, Zisuh (Jesus) timi  minhram (the orginal name of Jesus) hi Hebrew-Aramaic ah cun yeshu’a,   ti in auh a si i, yehoshua’a (Joshua) timi kha midin in an auh mi a si a ti. Mirang min ah, Michael kha Mike ti in an auh bantuk khi a si a ti. Dr.Timothy Keller zong nih  Jesus, Yeshua, Joshua  timi min cu, Zisuh timi min kha  Armaic, Greek le Hebrew nih anmah le miphun hloh cio in an auhmi a si i,an i khat dih a ti.

     Tlangbawi Ngan cu Velngeihnak Ni  a phak hlan a zartkhatnak ahkhin , an inn in amahte lawng umnak hmunah a kal i, cukaa hmun ahcun a va um. Zeitintiah Cleanliness Laws nih a thianglo ah an chiahmi thil hna  kha, a ei a din sualnak hngalo le a tongh sualnak hngalo ca ah a si. Cun Velngeihnak Ni  a phak hlan zaan zongah, itlo in  zaan khuadei  Bible relnak le thlacamnak in a thinlung kha  ai thenh. A thaizing Velngeihnak Ni ah cun a lu in a ke tiang ai kholh i, cuhnu ah puanrang kha ai hruk i, a Hmun Thiang Bik ah cun a va kal. Cuka hmun ahcun a hmasabik ah, amah pumpak ca ah sual ngeihthiamnak kha Pathian sinah raithawinak a tuah. Cuhnu ah a lengah a rak chuak, ai kholh tthan i, a dang puanrang tharte  kha aa aih tthan. Cu khawh cun a HmunThiang Bik chung ahcun a va lut tthan hoi. A tu a voihnihnak a va luh hi cu, Tlangbawi Ngan vialte hna an sual ngeithiamnak  ca ah, raithawinak a tuahmi kha a si. Cuhnu ah  a leng  ahcun a rak chuak tthan  hoi i, a lu in a ke tiang ai kholh dih tthan, puanrang tharte kha a van i aih tthan i a Hmun Thiang Bik ahcun a voithumnak a va lut tthan, a tu a va luh hi cu mipi an suak ngeihthimnak ca ah khan a si cang. Hi caan lio ah hin Biakinn (Temple) ah cun mipi cu a khat in an khat. A rami mipi hna cu Tlangbawi Ngan nih a tuah dingmi  vialte kha thinphang ngai in le ruahchannak nganpi he  mit ttheplo khin, an zoh cio ko. Tlangbawi Ngan, ai kholhnak le a Thiangbik Hmun a va luh a va chuahnak kha mipi nih naihte in an hmuh khawhnak hnga , an karlak ah puan a pen mite in an dan piak. Cu asullam cu Tlangbawi Ngan cu Pathian le mipi  ai-awhtu a si, mipi an thihnak le an nunak zong a si, Tlangbawi Ngan nih a tuahmi kha mipi nih lungtling te in an mit hrimhrim in an hmuh venak hnga ca ah a si. 

     Asinain  Zechariah nih Hmun Thiang Bik chung i Pathian hmaiah a dirmi Joshua  kha a hmuh tikah cun a lau ngaingai i, ttihphannak in a khat. Amah le amah hmanh kha ai zum ti lo (Zechariah couldn’t believe his eyes). Zeitintiah Zechariah nih a hmuh cu,  ek (excrement) lawngte ai  nehmi  angki pi (garments) ai  hruk i, Pathain hmaiah a dirmi Tlangbawi Ngan Joshua  kha a hmuh ca ah a si. Zeitindah hi bantuk thil hi Israelmi chungah a um khawh? Zeitikhmanh ah Tlangbawi Ngan cu hi bantuk  fih a nungmi  thilthuampi  he Pathian hmaiah luh khawh a si bal ttunglo, zeiruangah hme a si hna? Asullam cu, Pathian nih minung a kan hmuh ning kha Zechariah nih ai hmuh khawh  venak hnga ca ah a si ko. Minung nih kanmah le kanmah  i kholhttawlnak le kan i thenhmi  hna hi, Pathian hmaiah a thiangmi ah kan i ruahmi tehna, Bible kan relmi, thla kan cammi tehna, kanmah le kanmah tthat kan i zuammi  tehna (All of our morality,all of our good works) vialte hi kan thinlung  a phan lo, cu bantuk tuahsernak nih cun minung thinlung chung i  sualnak kha a thenh kho lo, Pathian hmai ahcun fih a nungmi  ek bantuk ceo lawng pei an si ko cu timi kha, Zechariah nih amah le amah ai hmuh khawhnak hna ca ah Pathian nih a rak hmuhter mi  kha  a si.

     Cu lio ah a van theihmi cu, “A thurhnommi a thilpuan kha phoih u,” timi kha a si. Cun Pathian vanmi nih Joshua  kha, “Na sualnak vialte kan lak piak dihcang…, Zohmanh.., thilpuan ttha in kan thuamh cang lai.. Ngai hmanh, a tu cu ka sal Thing Nge kha ka ratpi lai..cun nikhat ah ram chung sualnak kha ka thenh lai (Zechariah 3:4, le 8-9),” a timi kha a van theih ttthan tikah,“kai theih palh sual hnga maw “ tiphun khin amah le amah hmanh kha ai  zum kho ti lo. Zeitindah a si khawh..,hi tluk lawmlam in fih a nungmi  le a sualmi pa (Joshua)  hna cu maw, kan ngeihthiam  a ti ko hnga..,a si kho lo mi pei a si cu a ti.  Asinain  Pathian nih a chimmi  cu, “ Zechariah, mah hihi  prophecy a si, chim chungbia a si. A ni nikhat  khat ahcun, raithawinak tuah hi a dihnak caan a phan te ko lai, Cleanliness Laws phung zong hi tlinter a si te ko lai,”a ti.

     Zechariah nih vision chung i a rak hmuhmi  Joshua cu, kum za nga (kum 500) a rauh hnu ah, Luruh hmun timi Jerusalem hauleng i  vailam cungah an rak thahmi Zisuh kha a si. Vision chung ahcun Joshua cu ek lawngte ai nehmi  puan kha ai aih i Pathian hmaiah a dir. A tu vailam cung i Zisuh cu ek bantuk in fih a nungmi minung kan sualnak puan kha aa aih i, Pathian nih biaceih ve. Zeitintiah kanmah kha, “ a thiang i a cer in a cermi puan hmangtthia in thuamh kan sinak hnga  (Biathlam 19:8),” ding ca ah a si. Cu puan hmangtthia a men cu Amah Zisuh kha a si, a men khiah khawh lomi a nunak a thisen kha a si. Hi  Zisuh (Joshua) thisen lawnglawng nih minung kan  piah tana (the problem of your heart) a simi kan chunglei  sualnak kha a phi sin khawh, remnak a tuah khawh.    

      Cu caah St.Augustine nih, “Our hearts are restless until  they find their rest in Thee!” tiah  minung  thinlung cu Pathian sinah dinhnak a hmuh hlan lo poah cu a dai kho lo a ti. A chim duh mi cu, Pathian nih amah muisam he ai lo in sermi  minung kan ego or soul cu zeitindah a chuahkehnak ram a si lo mi Satan ram a si mi hi vawlei ah cun hnangamnak le daihnak cu a hmuh khawh lai? Cu hnangamnak taktak le daihnak taktak cu Pathian sin lawngah a um mi a si i, cu ca ah minung kan ego or soul zong nih, amah a chuahkehnak hrampi a simi Pathian sinah a kir i, dinhnak a hmuh  tthan tik lawnglawngah,  hnangamnak le daihnak cu a hmuh khawh lai a ti duhnak a si. Cu Pathian sin kir khawhnak le  phak khawhnak lam cu hi vawlei ah hin kuazeika  hmanhah a um lo, Zisuh (Joshua) thisen lam in dah ti lo ahcun….

---

Nandar pa cakuat

Pathian Lungton Kan i Zuam Peng Ko Rih Hna Lai Maw?
     
 Minung a si mi paoh nih duhzong duhlo zongah hrial khawh lomi, i chuahpi chihmi, i hrinpi chihmi (hereditary) thil pahnih kan ngei.Cu hna cu thiltha tuah duhnak lungput le thil tthalo ( sual ) tuah duhnak lungput kan ngeihmi hi an si. Asiah cun, zeibantuk  thengte khi dah  thiltha tuah kan timi cu an si i zeibantuk khi dah thilthalo (sual) tuah kan timi cu an si ne hnga?.      

    Hika ah hin a fiang ngaimi cu, ramkhat le ramkhat, miphun khat le phunkhat,a si loah minung kan pumpak cio zong  in siseh, thil kan hmuh ning, kan zumhning le kan i hruai ning hna hi, zaa ah zaa (tthat  ttu tthat hmiah), kanni  khatdih  kho hna lai lo i,kan i rual dih kho fawn hna lai lo ti cu chim haulo a si ko.A ruang cu,kan society chung i,kan political culture, kan biaknakphung ,kan historical experience timi, kan rak i tthanpi  chihmi, hi thil hna nih hin,thiltha le thilthalo ah, kan hmuhning  kan pomning le kan zumhning hna kha, kan thinlung le kan ruahnak ah bia a kan ceihtu,biakhiah nak an kan serpiak  tu an si ca-ah a si.        

   Miramdang le miphundang zoh loin thlanglei laitlang kanphun hawi a si mi nupawl nih an hmai ah kawl nih pazeean timi( hmaitial) an  i  chunh mi  khi, kan nih kanmit ah cun siarem lo ngai  khin a va um sual ko zongah,an nih anmit ah cun an i,dawhkhun i,duh zong an nungkhun  le a si ko lai.Cubantuk in,kanram nichuah lei a ummi,Padawng nupawl nih an hngawng ah thirlkual anni hrukmi zong khi,kan nih mit ah cun,ai dawh cia mi, ai rem cia mi anni dawhnak hmanh kha thil hrawktu ah kan hmuh sual ko hna zongah,an nih anmit ah cun,duh an nung khun ko lai i,an i dawhkhun le a si ko lai.      

Islam biaknak zongah hin,anmah  Islam biaknak a zumlomi  vadoh le lai vanawn hna cu, sual a si tiin an  hmu lo.An  Quran  surah 9:5(surah ti cu, chapter tinak a si) ah cun,”Islam biaknak a zumlomi hna kha na hmuh nak paohah va that, kill “(Kill the Mushrikun(pagan)wherever you find them,and besiege them)”ti a si ko.Cun,”Allah pathian a zumlomi hna kha vado hna “(Fight against those who do not believe in Allah(surah 9:29)”ti a si fawn.       

Cu ca-ah,Dr.Mark A.Gabriel (amah hi, Islam biaknak in Khrihfa biaknak ah lungthlen nak angei mipa a si ) nih”coffee with the Prophet”timi a ca-uk ah cun, “Jihad (holy war) le lainawn cu Islam biaknak i alu a si i mahkha kha, na lakpiak ah cun,Islam biaknak alu na hloh a si ko,”(Jihad and killing are the head of Islam If you take them out,you cut off the head of Islam)”tiah a chimmi a um .     

   Hikong he pehtlai  in, makazin cauk pakhat  ah  terrorism  timi ruahnak tthalo a chuahnak hna hi an biakmi pathian an zumhtuk ruangah  a chuakmi thil a si timi article pakhat ka rak rel bal.Cu article ah cun ( amah nih a chim ningte in cun ka chim kho ti lai lo )- cu caah Pathian kan zumh tikah zumh zong zumh tuk lo ding zumhlo tuk zong um lo ding a van ti i, Buddha  cawn piaknak  a si mi,mit sih mah prih para  timi (middle way ) in ( Khrihfa  zong nih ) Pathian  kan zumh a herh  ti phun khin a rak ti ko e.Cu pa cu bible sianginn pakhat ah ca chimtu a si an ti.Hi bantuk bible saya hna kan ngeihmi hi cu kan van a chia kan ti lai maw zei dek. Zumh zong zumhtuk lo ding zumhlo tuk zong um lo ding a si ko ah cun, Bawi Zisuh nih a kan cawnpiak mi, “Ahohmanh a nu siseh, a pa siseh,keimah nakin a daw deuhmi cu ka mi si awk aa tlak lo; ahohmanh a fa siseh, a fanu siseh, keimah nakin a daw deuhmi cu ka mi si awk aa tlak lo (Matt 10:37) tiah Amah lawnglawng zumh (tuk ) ding in a kan cawnpiak mi hna cu lihbia lawngte maw an si  ko ne lai? Pakpalawng  ah maw kan canter kun ne lai? Khrihfa hmasa hna thawk in nihin ni  tiang Bawi Zisuh an zumh ( tuk ) ruangah martar in a rak thimi zumtu vialte hna an zumhnak  le an thisen  men vialte hna cu pakpalawng  lawngte maw an si ko ne lai.A fak ko.Bible saya  hmanh nih Khrihfa zumhnak cu zei a si ti hmanh kan hngalh lo a si ah cun  bible sianghngakchia cu zeitindah kan hei  i  cawnpiak  khawh ti hna lai ii, a ping le a pangah  kan kalpi hna lo ah.Khrihfa zumhnak cu Bawi Zisuh in hmuhmi a si. Bawi Zisuh in a rami a si.Minung sinak in a chuakmi   ruah chommi  zong a si lo.Khrihfa zumhnak le Buddhist  zumhnak hna  hmun khat le lamkhat  ah kalpi ding in ruahnak hna a van chuah khawhmi  cu mi  mifim kan ti lai maw  mi nawnnawk a si kan ti lai maw zei dek ? Hi bantuk minung hna kha  Kawl  nih cun, “miat kan ta se ma coh,” timi bia an hman tawn..Mifim a si lo, timi biafak kha hman an duh lo caah.Van chap ka duhmi cu, hi bantuk  ruahnak hna a dirpi ngammi makazin pawl hi cu rel  hnawh hmanh a phu loh.    

A ngaingai ti ah cun,hi bantuk terrorist  hna  a chuah nak hi, an pathian an zumhtuk ruagah a cuakmi thil si lo in,a hrampi a simi an biaknak nih a kalpi mi nunphung le lam,an i cawnpiakmi  an Theology  ruangah a si bik.        Vawlei  pumpi nih theihmi  Osama  bin  Laden (The founder of al-Qaeda ) a si zongah Taliban  (Muslim fundamentatist  group ) an si zongah anmah nih mithah lainawn an duhtuk ruangah mi an va thah hna le an  va nawnmi  hna a si lo.An bible Quran cawnpiak ningte in an tuahmi  le an zulhmi a si ko.Terrorist  si an duh ruangah,mithah an duh ruangah  a si lo. Azeibantuk  biaknak an si zongah,kan biaknak nih a kan cawnpiak mi kan zumhtuk ne lo ah zeitin? Biaknak  nih a kan cawnpiak ningte in  kan chim lo le kan tuah ne lo ah cun zei tin?  Mi hrawkhrawl, midepde ( hypocrite )  pei kan si vial ko lai cu.Biaknak timi cu minung nih kan herh ti ne hnga maw?      A ngaingai ti ah cun Osama bin Laden a si zongah,Taliban an si zongah,  hi hna hi mithat lainawng  (Terrorist ) an si timi nak in, hi bantuk in mi  va thah le lai va nawn ding in a cawn piaktu,a tuahtertu  an bible Quran tu kha sual phawt ding a si deuh.Tta ya khan  taktak ,terrorist  taktak  cu Quran kha a si deuh. Osama bin Laden le a dang muslim  hna tham cu Quran bible i tta sa khan (Victim of Islam) dah kaw an si ko hna cu.        

  Cu ca-ah vawleimit nih cun thiltha tiah kan ruah i, kanzumhmi, kan i nunpi  mi hna kha, khatlei ca ah cun,thilchia le thilthalo tu hna an rak si i,kan nunphung ah thilchia,thilthalo tiah kan ruah,kan zumh kan i cawnpiak mi hna tu kha khatlei caah cun,thiltha le vancung kai nak tiang hmanh  ah rak ruah a si ve. Bawi zisuh zong nih “mipakhat nih bawi pahnih a ngei kho lo.Pakhat kha a huat lai i, pakhat kha a dawt lai” akan ti ve.         Buddhist  pawl caah cun, Gautama nih a hmuh an timi, thihhnu  nun (afterlife) a um ti lo nak hmunNirvana (oblivion) phak khawh nak lam cu, kawl nih “mit sih ma parih pata”(middle way) an timi,biaknak phung cu, adang biaknak phung vialte nak in a tlingbik le a tthabik ah an zumh.Cu bantuk thiamthiam in,Muslim pawl zong nih Quran cu,Muhammad sin ah Allah pathian nih a pekmi a si tiah an zumh ca-ah,adang biaknak vialte hna cu hnawmtam men-men ah an chiah ve.Cu ve bangin,kan Khrihfa zumhnak zong nih cun,Bawi zisuh nih, Amah in Pathian sin phaknak lam a si tiah an kan cawn piakmi kha kan zumh i a dang biaknak vailte hna tu cu, Satan rian tuannak men ah kan chiah dih ve hna.         

Cu ti cun,mahle biaknak zumhning  cio in kan tuahmi hna le kan ttuanmi hna cu thiltha bik tuah ah kan i ruah ceo ko a si ah cun,hi vawlei cungah hin, a zei thengte khi hme thiltha tuah kan ti lengmang mi cu an si i, azei thengte khi hme  thilthalo (sual) tuah kan ti lengmang mi cu an si ne hnga.Mahle zumh ning ceo in kan tuahmi thil hna hi thil ttha longte  an si ko tham ah cun,hi vawlei ah hin thiltthalo (sual) tuah timi cu, a um awk a si ti ttung ne lo.A si ah, ziah thiltthalo, sualnak kan tuah, kan ti lengmang ttung ne?Asiah cun, hi  thilttha le thiltthalo tuah  duhnak  lungput kan ngeihmi  hna hi teh khuazei in a rami dah an si i,khuazei ah a ummi  dah an si hnga? Gautama nih an kan chimh ruangah maw? Muhammad nih a kan cawnpiak ruangah maw, hi thil tthalo (sual )  tuah le tuah lo kan i theih khawh nak hna hi an si hnga?      Kan Bawipa Zisuh nih cun “kaa chungin a chuakmi thil cu lung chungin a chuakmi thil an si i cu hna nih cun mi cu a thurter hna (Matt15:17-19)“tiin a  kan cawnpiak.A chim duhmi  cu a fiang ko.Sualnak kan timi cu,lenglei in a rak i thawkmi a si lo,chunglei in a rak i thawkmi  thil tu a si a ti. Asinain  Bible kha vawlei mit in a zohmi  ( Thiangthlarau  pekmi tehte a ngeilomi hna ), tahchunnak   ah  Kawl nih aa zung tih wadad  an timi  Empiricism ruahnak a rak chuahpitu John Locke ( 1646-1716 ) timipa hna  nih cun minung cu  kan nu paw chung in kan  rak chuahkate ah cun kan thinlung chungah zeihmanh a um lo, kan i khat dih ko.Cu caah  a chuakkami  hngakchiasem  i  a thinlung cu zeihmanh ttial rihlomi  couh tin pung ( clean slate )  bantuk a si a ti.Cu hnu ah hngak chia cu  amah i a, aa zung nga paa timi five senses hmang in vawlei kha a van zoh i cu tikah hngalnak a phunphun a van i thawk.Cu  five senses nih a van tonghmi  kha   couh tin pung  bantuk a simi  a thinlungah cun a van i ttial a ti. Hi pa ruahnak hi  taksa minung hna nih cun an uar ngai. A bik in Adam sualnak kan i hrawmlo  a titu  Bible a dohtu hna nih cun hi ruahnak hi  fakpi in an thlir.Hi hna hi Bawi Zisuh nih a chimmi nak in John Locke  te hna cawnpiaknak kha  a zum deuhmi  an si caah,a fiang  ngaimi cu  hi hna hi Bawi Zisuh hnu a zultu an si lo, John Locke hnu a zultu,John Locke a biatu an si deuh.     

A ngaingai ti ah cun, hi ruaknak hi  amah John Locke pumpak ruahnak a si lo.Islamic philosopher  lenovelist a simi  Ibn Tufail  ( 1105-1185 ) nih a rak ttialmi  vut tthuh  ca-uk,  Hayy ibn Yaqzan ( philosophical romance and  allegorical novel ) chung i ruahnak  kha  John Locke nih a  van i lakmi,  copya van tuah tthanmi  ruahnak a si deuh. Ibn Tufail  cu muslim a si, Quran hi Allah  sin i hmuhmi  ( new revelation ) a si  tiah a zummi a si.    Asinain  Dr. Mark Gabriel  ( Former professor of Islamic history at Al-Azhar University,Cairo,Egypt )  nih cun, “I do not think the Quran is a new revelation from the same God who inspired the Bible.The god Muhammad proclaimed does not exist.Muhammad’s revelation came  from demons.The name  Allah was used in pre-Islam  Arabia to refer to one of the 360 idols in Kaaba.Some  tribes used the name ( Allah ) to refer to the moon god,”( The unfinished  battle Islam an the Jews  by Dr. Mark Gabiiriel )  tiah,Quran  cu  Bible  thaw a chuah hnawhtu Pathian  nih a van phuanthar mi a si lo.Muhammad nih a phuan mi pathian (god ) cu a rak ummi pathian a si lo.Muhammad nih ka hmuh a timi revelation cu khuachia hna sin in a hmuhmi a si.Allah timi min zong hi Arabia ram ah Islam biaknak a rak um hlan ah Kaaba  hmun chung i a rak ummi  milem  360 chung  i min pakhat a si ko.Arabia ram chung  i miphun cheukhat nih cun hi Allah timi min hi thlapa pathian ( kawl nih- lah nat phaya ) kha  a min chim an duh tikah an hman tawnmi a si a ti.Cun Arabic Bible chungah hin Pathian ( God ) timi kha Allah ti in a hman.Arabic  Bible nih hi bantuk in Pathian ( God ) kha Allah tiin an lehmi  kha  Dr. Mark Gabriel nih a duhlo.A ruang a um.Hi ti hin a si,“Keimah caah cun Allah timi cu huatnak,  rawhnak, mithahnak, thinhunnak , hlennak ,miphun thleidannak,  ruahchannak  zeihmanh a um tilo nak timi  min sullam a ngeimi a si caah Bible chung i Allah timi  min kha  rel ka duhlo a ti. ( I have no desire to read the name of Allah in my Bible. Hatred, destruction, killing, anger, deceit, racism and hopelessness—this is the name Allah to me.”)       

Cun John Locke  cu  John  8:58 chung i Bawi Zisuh nih a chimmi,“Abraham a rak um hlan ah kei cu ka rak um diam  cang,” timi  pre-existance  of Christ   sinak kha a zumlo.Bawi Zisuh cu Pathianfa a si timi a zumlomi  Socinianism  ruahnak  a zummi  Socinian a si.Hi bantuk in  Bawi Zisuh  cu Pathianfa a si  ti hmanh a zumlomi  le Islam  ruahnak  te hna amah nunnak ah aa  sermipa  John Locke ruahnak hna  kan Khrihfa  zumhnak chungah  minawn  nawk  pawl nih an van luhpi tikah cun Bible ca a cawng ve ko na in Thiangthlarau  nih a pekmi tehte  hmanh a ngei  ve  lo hratmi hna nih cun an van i lak zau ve i, cu nih cun kan Khrihfa  zumhnak cu  a kan nawnnawk  vial dih ko cu teh.     Cu caah thilthalo sual tuah duhnak thinlung hna hi khua zeika hmanh in a rami le a chuakmi thil an si lo.Khua zei ka hmanh ah va kawl len le va dah len zong a hau mi an si lo. Zeitintiah,hi thil (men’s good and bad works) cu,Bawi zisuh nih a chim bantuk in kanmah minung kan chungah a rak um ciami tu a si.Minung kan chung i a ummi kan chiat tthat thleidan nak thinlung tu nih a kan chimh ruangah thilttha le thilthalo, sual tuah le tuah lo kan i theih khawh nak hi an si.        

Adam le Eve nih Pathian Bia an buar hnu ah, “Bawipa Pathian cu dum chung i,aa chawh kha an theih i,thing lakah khan an i thup”timi kan hmuh.Zei nih dah  Adam le Eve cu Pathian hmai in a thuh ter hna?An chiat tthat thleidan nak thinlung a si.An conscience a si.Siangpahrang David nih mi nupi a sualpi hnu ah “maw ka Pathian ka zaangfah tuah” tiah a au.Zei nih dah Siangpahrang David cu,cu ti cun a au ter?Conscience a si.A chiat tthat thleidan nak thinlung a si.Peter nih Bawi zisuh kha vui thum a hlawt hnu ah,a ttap.Peter cu zei nih dah a ttah ter?A conscience a si.A chiat tthat thleidan nak thinlung a si.         

Kan chim cang bantuk in,kan umnak kan society,kan historical experience,kan political culture kan biaknak phung  timi,vawlei phung le lam nih kan ruahnak le kan thinlung kha a uk i,cu phung le lam hruai nak le uknak taangah a ummi, khua a sami,a nungmi kan si tikah,cu phung le lam hruai ning le kal ning in kan rak nung. Cu tikah, kan thlarau innka a simi, kan chiat  tthat thleidan nak  thinlung kha a thi i,rian a ttuan ti lo.Kan chiat tthat thleidan nak thinlung hmang in kan thlarau ah Pathian nih an kan chimhmi  Pathian aw kha kan thei kho ti lo.Cu tikah,kanmah le um nak kan nunphung nih a kan kalpi ning, a kan hruai ning le an kan cawnpiak  ning tu in kan rak nung.Kawl nih hi bantuk nun a ngei mi hna kha,”tazatamaa “ ti in ahman.Tazatamaa pawl cu,an biaknak phung nih a cawnpiak mi thluak hngalhnakphilosophical thinking or rational thinking tu kha biapi ah an chiah.An conscience kha zei ah an rel lo.        

Kan Khrihfa  nunphung zong ah cun,cu bantuk thiamthiam.A dang biaknak he kan i dannak a zeihmanh a um hlei lo.Minung nih kan ruah chommi,kan serchommi le kan cawnchom mi ningpi khin kan i hruai i, kan nung.Khi bantuk nun a ngeimi hna kha Kan Bawipa Zisuh nih cun hi ti hin a kan cawnpiak;”Annih nih minung serchommi nawlbia kha Pathian nawlbia taktak bantuk in mi an cawnpiak hna ca-ah An ka biak hi an ca-ah zeihmanh a tthahnem lo.(Mark 7:7)”tiah a timi kan hmuh.A caa in cawnmi ( knowledge of the Bible ) kha a biapi ah kan chiah.A biapi lo kan ti lo,asinain,a biapi deuhmi cu,Pathian bia (the written word )  kha a nungmi Pathian bia ( the living Word ) a si awk a si.Cu  bantuk in  a nungmi Pathianbia si awk ah cun,cawnnak in hmuh khawhmi a si lo;Bawi Zisuh Khrih thawng in kan hmuhmi Pathian Thiangthlarau lawnglawng nih a tuah khawh.”Bawi Zisuh  nih cun,”Ka Pa nih ka min in a run thlah laimi Bawmtu,Thiang Thlarau nih cun zeizong vialte kha an cawnpiak hna lai i,kan chimhmi vialte hna kha nan lung an pemter hna lai.”(John14:26) tiah a kan ti.Bible knowledge nih cun,zumhnak in a thi cangmi  KEIMAH  timi kan minunghlun hmanh kha “mithirim”(ruamkai nak,lungpuam nak,porhlawt nak) pi he thlan chung in a kan thawh ter tthan lengmang mi tu  a si deuh.Cu ca-ah Pathianbia cu,nunnak (life) ah a can awk a si.Cutik lawngah kan chiat tthat thleidan nak thinlung kha, a nung lai i,kan chiat tthat thleidan nak thinlung chungi a ummi kan thlarau le Pahian Thlarau kha an i pehtlai kho lai.Cutik lawngah,”Pathian cu Thlarau a si ca-ah a biatu hna nih thlarau le biatak in an biak awk a si(John4:24)”timi Bawi Zisuh cawnpiak nak kha, kan nun ah atak in a hung um ding khi a si.          Cu cu a si.Cu lo ah cun,minung  serchommi  biaknak le nunphung nih a ttha a timi lawng kha kanmah zong nih a ttha kan ti ve i,a chia a timi kha  a chia kan ti ve ko lai.Nunphung le lam nih ahman a timi lawng  kha kanmah zong nih ahman kan ti i, ahman lo a timi kha ahman lo ah kan chiah ve ko lai.Phung le lam lonh in kan nung kho lo.Kan chim kho lo.        

Hi bantuk nunphung hi,Bible chung i,the Law of Moses nunphung taang i a rak  nung mi Pharisee pawl le tlangbawi hna nunnak ah hin fiangte in hmuh khawh a si.Cu bantuk  phunglam a ttanttukmi  le a uar tukmi Pharisee pawl  le tlangbawi  hna an society chungah Bawi zisuh a rak chuah tikah,Pharisee le tlangbawi  hna ca-ah cun,Bawi Zisuh cu,hling le so bantuk ah hmuh a si cang.Bawi zisuh nih a chimmi a cawnpiak mi hna le a tuah sernak vialte zong kha an biakmi an Pathian (Jehovah) nih a chimter mi, a tuahter mi(John15:10-11)  a si, ti le Amah Bawi Zisuh hrimhrim hi, an Prophet hna nih an rak chimchung mi Pathianfapa Messiah(Isaiah8:14/9:6) a si timi kha  a zumh cu chim lo, Pharisee le tlangbawi hna ca-ah cun an mah an society chung i an i nunpi mi, an nunphung le an biaknak phung a hrawktu, a buartertu“tapung”bantuk ah an hmuh.Cu ca-ah Bawi Zisuh zong kha vailam ah an thah phahnak  hi a si.     

   Cu ti cun,vawlei  nih cun,thiltha le thilthalo (sual) tuah timi hi,kaphnih lengmang in a hmuh ca-ah zeibantuk khi dah thiltha tuah timi cu a si i,zeibantuk khi dah thilthalo tuah kan timi cu an si ti hi,  atih aciah ( literal interpretation) in cun kan chim kho lai lo.Cu ca-ah kan Khrihfa zumhning in Bible nih zeitin dah akan cawnpiak timi tu ah hin keimah pumpak hmuhning kha van chim ka duhmi cu a si.        John 3:6 ah cun”Taksa (flesh)nih a hrinmi cu taksa a si.Thlarau nih a hrinmi cu thlarau a si.”tiah Bawi zisuh nih a chimmi kan hmuh.Zei thil kan tuahmi paoh hi,Bawi Khrih kan dawtnak thinlung in kan tuahmi an si lo paoh ah cun minung nih thiltha  tuah kan timi le thilthalo tuah kan timi hna cu a zeihmanh an i dannak a um hlei lo.Thiltha tuah kan timi zong kha a ttha mi an si hlei lo i sual tuah kan timi zong kha a sual hlei lo.An i khat ko.A ruang cu,minung cu misual kan si ca ah a si ko.Zeitluk in thiltha kan tuah kan ti len ko hmanh ah Pathian hmai ah cun,”Taksa nih a hrinmi cu taksa a si” tiah Bawi Zisuh hrimhrim nih a ti ko ca-ah thiltha tuah an rak si hlei lo.Paul nih cun taksa(flesh) kha “minung hlun” tiin a hman (Romans6:6)).Kan minung hlun cu,KEI MAH kha a si i,cu KEI MAH kha vailam ah thah a si nak hnga hi  vawlei ah Bawi Khrih a rat nak hi a si.Cu ca-ah vawlei  nih thiltha tiah a ruahmi din le fel  hna hi minung mithmuh ah cun thiltha ngai a lo ko lai na  in Bawi Zisuh dawtnak thinlung in kan tuahmi felnak,  Amah Bawi Zissuh zumh nak in kan ttuanmi dinnak,  “Pathian Thlarau nih a hrinmi”zumhnak in kan tuahmi a si lo paoh ah cun, Thiltha tuah ah kan relmi hna le kan ruahmi hna cu,Pathian hmai ah cun, “Kan dih lak in misual kan si,kan thil tuahmi ttha bik kan timi hna hmanh hi puanchia fihnung an si.(Isaih64:6) a ti bang, pakpalawng an si ko lai. Cu ca-ah minung nih thiltha tiah kan ruah i kan tuah mi paoh khi Pathian nih a duh ko, Pathian a lawm ko timi Zisuh Khrih (Pathian dawtnak )tello in Pathian lungtawn  kan i timh lengmang  mi attet tuk cangmi  kan Theology pi hi cu “trash-can”ah kan hlawnh a hau ko cang.   


    Zeitintiah, Nangmah sualnak ruang ah nangmah te in na in hnga dingmi na sualman vial te kha Zisuh Khrih nih nangmah ai awh in vailam cungah an thih piak cang.Nangmah sualnak ruangah a chuakmi Pathian thinhun nak vialte kha Pathian nih a Fapa Zisuh Khrih cungah abungh dih cang.Bible nih cun,  ”Pathian nih kan sualnak vial te kha Amah (Bawi Zisuh Khrih) cungah a khinh dih.”(Isaiah53-6) ti in an kan chimh.Nangmah aiawh in a thi mi Zisuh Khrih kha Pathian nih a zoh i, “misualpa (kei mah timi kan minung hlun)” cu a thi cang ti kha a hmuh tikah Pathian a lung atling cang.Pathian aa lawm cang.Pathian aa lawmnak le a lung a tlinnak cu Bawi Zisuh Khrih ah khin a si, Bawi Zisuh Khrih nih a tuahmi ah khin a si. Minung  kan tuahmi ah khin a si lo.Cu cu a si.Cu ca-ah,Pathian lungtlin khawh nak ding ca-ah le,Pathian lung kan ton khawh nak ding ca-ah ti in misual a simi nangmah le keimah nih a samfang ngaw te hmanh kan tuah khawh mi zeihmanh a um lo. Cun,kanmah minung nih chap khawhmi zeihmanh a um fawn lo.Pathian nih na sual nak cu,Zisuh Khrih in an ngeihthiam diam cang.Tuah piak cangmi a si.A dih cangmi a si.Nangmah le keimah nih kan tuah khawh bikmi cu thil pakhat te long a um.Cu cu,Pathian nih a Fapa Bawi Zisuh Khrih in vailam cung i a lim cangmi a kan tuah piak cangmi sual ngaihthiam (adawt ) nak kha kan zumh i Bawi Zisuh Khrih kha Bawi le Khamhtu ah kan thinlung chung in vun co hlan te kha a si ko.Cu cu, Bawi Zisuh nih a kan cawnpiak mi,Pathian nih a duhbik mi”Pathian duhnak tuah”timi cu a si ko.Kan fian khawh deuhnak hnga ca-ah John 6:28-29 chung bia kha vun rel ta hmanh.Bible nih “Jesuh nih cun Pathian nih a thlahmi (Bawi Zisuh Khrih)  zumh kha Pathian duhnak tuah cu a si ko.(This is the work of God that you believe in Him (Jesus Christ) whom He (God the Father)  sent,”tiah a kan chimh.  

     Cun,1corin13:3 ah cun”Ka ngeih vialte pe in ka pum zong hi khangh awk ah pe hmanh ning law dawtnak ka ngeih lo ah cun zei san hmanh a tlai lo.”tiah Paul nih a chim mi kan hmuh.Mi caah amah Paul nih angeih mi achaw ava angeih achiah vial te pek tiang long hmanh si lo in amah apum(a nunnak) hmanh kha mi caah martar thih nak tiang va intuar ko hmanh zongah dawtnak ka ngeih lo ah cun a ti duh nak a si.Hi ka ah hin, Paul nih a chim duhmi “dawtnak” hi zeibantuk dawtnak ko hme a chim hnga?Nunpek tiang in mi ca-ah dawtnak thinlung he va ttuan le va tuah piak ko ttung i “dawtnak ka ngeih lo ah cun” a ti chap rih mi, “cu bantuk dawtnak” cu, zeibantuk dawtnak ko hme a si hnga? “Pathian nih cun zeitluk in dah an kan dawt kha hi ti hin a langhter;kan nih cu misual kan si ko rih lio ah hin Khrih cu kan ca-ah a thi (Romans5:8)”a timi “Minung fim nak (thluak) nih a hngal khawh lomi (Efesa 3:19)” “Pathian dawtnak kha Thiangthlarau nih kan thinlungah a toih in an kan toih(Romans 5:5)” tikah, cu dawtnak nih an kan tuahter mi le a kan chimter mi Pathian nih a Fapa Bawi Khrih in a kan dawtnak kha a chimmi a si.Cu ca-ah amah mithiang Paul nih,”Lamkaltu midang hna nak khan fak deuh khin rian ka tuan(kai zuam).Cu ti kai zuam cu keimah minung sinak(keimah timi ka minung hlun) in kai zuam kha si lo in ka chung i a ummi Pathian dawtnak (Zisuh Khrih)nih a ka zuam ter.(1corin15:10)tiah a timi kha a si.Cu ca-ah nu le va,pa le fa,pi le pu,uu le nau hawi le kawm kan i dawtmi te hna hi cu, zumlo tu hmanh nih an ngeihmi dawtnak phun a si ko i,Bible nih cun hi bantuk dawtnak phun hi cu taksa nih a hrinmi cu taksa a si a timi “taksa dawtnak”tu kha a si deuh.     

  Cun,amah Paul thiamthiam nih”Mizeihmanh nih a tuanmi rianphun(every man’s work of what sort it is) theng te kha hneksak a si lai(1corin3:13 )a ti.Zei in dah?Mei in hnek sak a si lai a ti.An ttuan mi rian tu cu a tlawm a tam a tilo i zeibantuk lungput ngeih in dah Bawi Khrih ca-ah kan ttuan timi tu kha a biapi deuh. “Nannih cu Messiah zultu nan si ruangah mi nih (ka min in)ti hrai khat te hmanh an i pek hna ah cun, cu hna cu laksawng(reward) hmu lo in an um hrimhrim lai lo.(Mark9:41)”tiah kan Bawipa Zisuh Khrih nih Bia a kan kamhmi a um.Amah Bawi Khrih dawtnak thinlung in kan tuahmi,kan tuanmi cu tikik hrai khatte a va si ko zongah Bawipa mitt le thinlungah cun a sunglawi tuk.Man a ngei tuk. Keimah min in(in my name) a ti ko ca-ah Amah Min lawng in kan tuahmi le kan ttuanmi  hna lawng kha laksawng a um i,  Amah zumh lo le Amah dawtnak thinlung ngeihlo bu in (A phung men in  Bible sianginn kan kai i,pastor  hna kan hei ttuan ko ah cun ) kan ttuan mi, kan tuahmi kan chimmi hna cu,minung mithmuh ah cun, zeitluk in a va tthat ko zongah  laksawng a um lo ti nak a si cu.Pakpalawng tinak a si cu.Cu ca-ah  Bawi Khrih nih a kan dawt bantuk in kanmah zong nih Bawi Khrih kan dawt nak thinlung he kan tuah, kan ttuan ve a hau.Bawi Khrih dawt nak thinlung in kan ttuan mi le kan tuah mi an si lo paoh ah cun,”taksa nih a hrinmi cu taksa a si” a ti ko ca-ah,kan ttuan mi phun paoh kha mei in hneksak an si tik ah cun, capawl bantuk in an ziam dih te ko lai.    

   1Peter1:7 ah cun “Hneksak nak nan inmi cu nan zumhnak (Bawi Khrih kan dawtnak) kha a tak le tak lo ti hngalh nak ca-ah a si lai.Hrawh khawh a simi sui hmanh hi hneksak(atak le tak lo)a hau.Sui nak in a let tampi in a sung deuhmi nan zumh nak ( Bawi Khrih kan dawt nak ) cu, hneksak nak kha chuak lak in a in khawh nak hnga, hneksak a hau.”tiah a ti ve.Cu ca ah Pathian ca-ah zeitluk tam in dah rian kan tuan ti le, kan tuanmi rian cungah zei tluk in dah fah nak le temhnak kan in kan tuar timi nak in,Amah Bawi  Khrih kha zei tluk in dah kan dawt deuh timi, kan thinlung put tu kha Pathian nih a duh mi le a zoh mi cu a si.Psalm ca tialtu nih cun, “Pathian nih a duhmi raithawinak cu,a kek a kuaimi thinlung (keimah timi minunghlun )kha pei a si ko cu.Maw ka Pathian nangmah cu a kek a kuai mi thinlung kha a hlaw balmi na si lo"tiah a ti.

Nandar pa 240-482-8792Frederick,MD 21701
..............................................................................................................................
                                
.......................................................................................................................................................................................................................................

---

Palm Sunday Power Point

                                                 (Maung Maung Sein)

   

---

Hrin Tthan Nan si hrimhrim awk a si

Nai ah khin ka fanu a hniangnu nih “Kapa, Israelmi hi teh   Bawi Zisuh an zumh lo ah cun van cung kua an kai ve lai maw” tiah bia a ka hal.
  Keimah zong nih cun awlsalam khin” An zumh lo ah cun an kailai lo. “tiah ka hei   leh ko. Asinain ka fanu nih cun, lungtlin lo saisai khin” An nih cu Pathian   thimmi miphun an si lo maw : an si ko ah cun an nih (Israel) caah cun  zumhtimi cu an hau ti maw, “ a ka ti. Ka fanu hi grade 8 a kai
liomi a si i, 1997 kum ah a chuakmi a si.Keimah hmanh nih ka rak ruah lemlomi a  si tikah ka aar i,“ Sunday School Saya te nih maw an i chimh hna.” tiah lung  hrin pah bu khin ka hei hal. Cu tikah, “Nangmah nih hme na ka chimh ko  kha; Bawi Zisuh a zum lomi cu ahohmanh khamh an si lai lo na ka ti  ko kha.“tiah a van ka ti tikah,cu caan lio te ah cun a leh awk ka thei  ve lo i, cun van leh ko zongah, ttha te’n i ruat hmasata lo ah cun a ping le a  pang hna ka chimh sual lai i,hngakchia zumhnak a thinlungah, lunghrinnak hna ka  ngeiter sual lai ti zong kha, kaplei ah ka phan pah caah,” Cu ti a si ah cun,  Bible ca ka van rel tthan lai i cu hnu ah na bia halmi kha kan leh te lai mu,”ka  ti i, kan pafa bia ruahnak kha kan dihter. Hi article zong hi ka fanu biahalnak  kha keimah ka hngalh tawk le ka zumh ningte in ka rak lehmi kha,kan van langhter  tthanmi a si ko.


Bawi Zisuh a zum lomi Israelmi (Jews ) pawl Khamh  le Khamh lo kongah hin, ruahnak cu a phunphun a um kho, theology zong a  phunphun a um kho. Cawnpiaknak zong a phunphun a um kho. Cu ca-ah, Pathian  thimmi an si ko na -in Bawi Zisuh a zum lomi Israelmi hna hi, Pathian khamnak   kong ah vawlei cung bible lei mifim deuh pawl nih an zumhning le an hmuhning   hna kha rang cit pahbu i pawngkam thil hei cuanh bantuk khin kan   nih zong nih van cuanh ta ve ko usih timi te kha a si  ko.


Hi Israelmi hna khamh le khamh lo kongah hin, kan chim  cang bantuk in, ruahnak le cawnpiaknak cu a tam lengluang ko lai. Sihmanhsehlaw,
  keimah ka hngalh tawkah cun, trendpahnih in a um. Replacement  Theology le Dispensationalism ti a si. Religious Pluralism le  Inclusivismtimi ruahnak hi cu,a tu,i ruah ttiding ka timi a konglam he  hin a van i pehtlai ngaimi a si ko nain,Bible ca kha asiningte in a zummi, Bible  scholars pawl nih cun an telhlo.A ruangtampi a um ko lai; Zeiruang bikah a si  timi tu cu ka thei ve lo. Asinatein, keimah pumpak ka hei purh khawh tawk
veningah cun,pluralist pawl nih cun,Bible hi Thiangtlarau nih thaw achuah hnawhmi a si timinak in,minung sinak in a chuakmi ruahnak (rational
thinking) kha faktuk le aurtuk lehpet lawmlam in hmunhma an lak ca-ah a si lai tiah ka hmuh. Hi ruahnak le zumhning zong cu aherhah cunaherh
ning bantuk in kantheih khawh tawk tete kha cu kan van langhter vete lai cu. 
 

A hmasa bikah Replacement Theology nih Jews hna cungah a  hmuh ning van langhter hmasa ka duh. Replacement theologians pawl nih an chimmi
  cu, the Old Testament chan lio ah khin cun hrinnak in Israel a si mi (physical Israel ) hna hmang in Pathian nih rian a rak tuan. Sihmanhselaw
New Testament chan ah cun, Pathian nih Thlarau in Israel a simi zumtu (The Church) hna hmang in rian a tuan cang. Jew pawl hi caan khat cu Pathian thimmi  miphun(God’s chosen People) an rak si ko. Sihmanhselaw, a tu New Testament chan tu ah cun Jews pawl cu, Pathian fapa Bawi Zisuh a thattu milainawng an si i, cu ca-ah Pathian chiatsert mi, Pathian hlawtmi miphun an si cang. The Old Testament chan ah cun Gentilemi hna cu Pathian hlawtmi an rak si.  A tu New Testment ah cun Gentilemi hna cu Pathian nih a thimmi miphun kan si  cang timi kha biatak te in an au pimi cu a si.  Cu ca-ah “the doctrine of replacement theology” timi cu  Israelmi phun dohnak (Anti-Semitism ) phun khat a si kan ti ko lai. Hi
  cawn piaknak hi zabu pahnihnak ( second century A.D ) hnu ah duhsah tein zumtu  (the Church ) hna sin ah a rak lut i, hi chan lio i hruaitu hmasa hna cu; Irenaeus, Tertullian ,Eusebius, Cyril, Chrysostom, Augustine, Origen ,Justin le  Jerome hna hi an si.  Irenaeus (A.D, 125-202) cu, bishop Polycarp  sinah ca a cawn hnu ah Southern France i Lyons khua ah bishop rian kha a rak  tuan. Cu lio ah amah nih Jews hna sin ah “Bible ca cu nanmah ta a si ti lo, kanmah ta a si cang. Zeitintiah nan nih cu Pathian dawtnak ( God’s grace ) rocotu sinak chungin hlawtmi nan si cang .A hmanmi Israel taktak cu zumtu ( the Church ) hi pei a si cu” tiah a rak ti hna. Cu hnu tlawmpal ah, Tertullian( A.D 160-225 ) nih Jews pawl sin Bialehnak (Answer to the Jews) timi kha a tial i, cu a tialmi chungah cun  Gen. 25:23 kha a lak i Pathian nih Jews pawl (the Older ) kha a hlawt hna i (
the Younger) zumtu ( the Church ) hna sinah salrian tuanpiak dingah a ser cang hna tiah a ti ve.


Kumzabu palinak ah cun, The City of God cauk in nihin tiang kanmah hmanh nih kan van theih ngai mipa Augustine ( A.D.  354-425 ) zong nih Tract Against the Jews timi a cauk ah cun Jews pawl cu man a angei ti lomi, dawt awk a tlak ti lomi an si cang ca-ah an cungah  zangfahnak thinlung ngeih lo in nan tuahto hna lai a ti ve hoi. Cun, amah Augustine he chankhat a si mi John Chrysostom( A.D.347-407) lebang nih cun,a sermons paoh ah hin Jews pawl cu mithat lainawng chung in a chuakmi le khuachia a biami (accusing them of murdering their off-spring and worshinping devils ) an si tiah sual a phawt hna. Cun,”Christ killer”an si tiah a hmasabik i a aupitu le label a bent piaktu
  zong amah hi a si. Amah Chrysostom nih Jews pawl a hmuh ning hna ah cun: An  synagogues hna zong hi hlawhhlangnu hna umnak le damiah mifir hna umnak  hmunkhuar an si i, Pathian nih Jews pawl cu Zisuh kha an thah ca-ah a huat hna.  Cu ca-ah Khrihfami hna zong nih Jews pawl kha huat dingah rian khinh mi kan si. Khrihfa ttha si na duh maw? Na duh ah cun Jews pawl kha na huat hna awk a si, zeitintiah Pathian zong nih Jews pawl kha a huat ve ko hna ca-ah, tiin a cawn piak .{He ( Chrysostom ) called their synagogues brothels and dens of robbers and claimed God hated the Jewish people because,in his view, they murdered Jesus.Here was his conclusion: since God hated the Jews, Christians are obligated to hate them as well.Do you want to be a good Christian? Then you had better hate the Jews, he said, because God does.}


Cu lio ah cun ,Alexandria khua i Khrihfabu ah a lu bikpa, Cyril(376-444) hruai nak in A.D.415 kum ah, an um nak Alexandria  khua i Jews pawl umnaksang (Jewish quarter) ah cun an va kal i Jew pawl kha zei an sual an palh ti si lo in, an va buai hnawh hna.A ngai ngai ti ah cun, Cyril
an timi pa hi “the Church of Fathers and the Doctors of the Church” ti ‘n Khrihfabu tuanbia chungah min a ngeimi a si ve ko.
Sihmanhselaw, amah cawnpiak nak ruangah, an khua chung i a ummi Khrihfami hna nih Jews pawl cu an tuk an velh hna long si lo in an thah hna.Nu hna zong kha an tlaihhrem hna. An ngeih an chiah vialte zong kha an chuh dih hna. Cun Jews pawl kha an khua chung in an rak tthawl hna. Cu thawk cun, hi Khrihfami hna nih an rak duahmi ,vicious anti-semitism thlangmei (wildfire ) cu, Jews pawl umnak hmun kip le ramkip ah chankhat hnu chankhat duhsahte in a va kaang chin lengmang ve.


Zabu 11 in 13 karlak zongah ah hin, Christian armies nih a cung i kan van tial cang bantuk khin ,Europ ram chung i a ummi Jews hna kha an
  rak thah hna i nu hna zong an rak tlaih hrem hna: An inn an lo tiang mei an rak  khangh piak hna. July 15,1099 kum ah, a vuikhatnak Crusade
cu,Godfreyhruainak in Jerusalem khua kha an rak lak i cu tikah khua chung i a ummi ,nu, le hngakchia hna cu synagogue lei ah an zam: ( hi ka
ah hin, Muslim le Christian armies hna an idohnak (crusade) le Christian armies nih Israel (Jews) pawl an va dohnak (crusade) ralthawhnak, hi pahnih hi cawh lo  ding.) Cu ti an zamnak synagogue biak inn chungah cun, chung lei in, innka  an i hrenh khumh. Sihmanhselaw, Cusaders pawl nih cun an zamnak synagogue kha   mei in an khangh hnawh hna i, cutikah, a chung i a ummi Jew pawl i an ttah le   an aihramnak cu, khuaci a rak mui ko. Cutlukin ,mei in an khangh hnawh hna   ruangah Jew pawl an ttah le an aihram liopi ah cun, Crusaders pawl cu, mei a kaang cuahmahmi synagogue le meiphu chung in a tap a aihram cuahmahmi hna kha zohbu khin “Christ We Adore Thee “timi hla kha an sa ti a si. Kha lio i Crusaders pawl nih an thahmi jews pawl hi, a ni, ni khat ah thongkul in thong sawmthum a si tiah Dr.John Hagee nih a cauk pa khat ah a tial.


           
Zabu hleiruknak ah cun, Khrihfabu chung ah remh tthannak timi a hung chuak i, hi chan lio ah hin reformers tampi zong an chuak. Minthang deuh hna cu, Martin luther, Huldreich, Zwingli, John Calvi, John Knox an si hna. Hi hna lak ah hin,Martin Luther (A.D. 1483-1546) hi Replacement
Theologya dirhkamhtu bik ah an hmuh. Dean Inge an timipa nih cun,”the worst, evil genius of Germany is not Hitler, or Bismarck,
Frederick the great, but Martin Luther” tiah Germany ram amui achiattertu bikpa cu Martin Luther hi a si tiah a rak ti. A hmasa ah cun, Luther le a dang reformers pawl cu a ttaza lo ning in biaknak lei ah a rak uktu hna Roman Catholicbu (the tyranny of the Roman Catholic
Church) kha an rak doh. Roman Catholic kha Luther nih a chuahtak hnu ah, a tu ah, Lutheran Church tiah kanmah hmant nih kan van theih ngaimi Khrihfabu kha a dirh. Cu hlan ah cun, Luther nih Jewish community hna cungah “We are blood relatives cousins and brothers of our Lord” tiah jews le kanmah cu Khrih ah thikhat kan si ko timi kha ca in a rak tial bal. Jews pawl nih Christianity chung an rak luh duh lo nak hi a ttaza lo ning in biaknak a rak uktu Roman church hna ruangah a si i, cu ca-ah a dikmi le a hmanmi khrihfa biaknak kha an van hmuh tikah cun, Jews pawl zong an lung an i thleng te ko lai tiah a rak zumh. Sihmanhselaw, Luther nih a rak i ruahning  bantuk in Jews pawl an lung an i thlenlo kha a hmuh hna tikah an cungah a thin  a hung i sual a rak phawt hna. Amah Luther nih “On the Jews and Their  Lies” timi a ca-uk le bangah cun, “Jews nakin a nganmi ral a um tilo” (Know this, Christians, you have no greater enemy than the Jew) a rak ti.“Cun, cu a ca-uk fate chungah cun, an nih Jews pawl cu khuachiafa an si ca-ah ,Khrihfami hna nih cun nan kut hmanh in nan tawng hna lai lo. An synagogue hna kha mei in nan khangh hna lai i, an inn an lo an ca-uk ( prayer books and Talmudic writings ) zong nan hrawh piak dih hna lai. An tangka le an
  sui an ngun vialte zong kha nan chuh dih fawn hna lai. An saya (rabbis) te  cawnpiaknak zong nan kham lai. Cun “their tongue be cut out from their throats : the young and strong Jews and Jewesses be given the flail, the ax, the hoe, the spade, the distaff, and spindle, and let them earn their bread by the sweat of their noses as is enjoined upon Adam’s children. We ought to drive
  the lazy bones out of our system” tiah a ca-uk ah cun a rak tial ; cu a tial hnu a ni hnihnak ni ah amah Martin Luther zong a thi ve.



March 23,1933 kum ah, Adolf Hitler nih an ram Germany ah nawlngeihnak sangbik a hmuh hnu, cu kum, April 1,1933 kum ah, an ram chung i a ummi Jews pawl hremnak kha a rak thawk. Hitler hi a hngakchiat lio te in Catholic school ah a rak kaimi a si. Roman Catholic cu a hram tawk te in
Replacement Theology a dirpi zungzaltu an si ca-ah, Hitler zong, hi siang inn i a kaimi a si bantuk in, Chrysostom in Martin Luther
tiang, an rak i cawnpiakmi Anti-Semitism ruahnak cu a hmette in a rak i tthanpi chihmi le aa nunpi chihmi a rak si ko. Cu pinah Luther’s theologyhi Hitler nih a rak uartuk ti a si : Cu ruangah, Amah Hitler nih, Luther a thihhnu kum 400, a rauhhnu November,1938 kum ah,
Luther upatpeknak ca-ah tiin “The anniversary of Luther’s birthday” hna hlunghlai ngai in a rak tuahpiakmi te hna le, cun (My Strugggle) timi a ca-uk hmanh ah, “Hence today,I believe that I am acting in accordance with the will of Almigty Creator: by defending
myself against the Jew, I am fighting for the work of the Lord.” tiah, amah Hitler nih Jews pawl a rak doh (thah) mi hna cu
“Pathian ca-ah”a si ti tiangin Luthre’s theology kha hriamnam tthabik ah a rak hman. Cu ca-ah Hitler’s Nazis pawl nih Jews pawl kha satil arva
bang camps chung ah an rak erh khumhmi hna le, saram thinlung hmanh tluk lo tiang in Jews minung, six million tiangtiang hna a rak thah mi hna zong hi Luther’s precepts cawnpiak kha an zulh a si ko. Nazis pawl nih Jews pawl an inn an lo, an sianginn hna le ,an synagogues hna an hrawhpiakmi hna le mei an khangh piakmi hna zong hi Luther duhsaknak ( Luther’s will) an zulh a si ko. Germans pawl nih Jews pawl an tangka, an sui an ngun, an ngeih an chiah vialte an chuh piak mi hna zong hi, Luther nawlpeknak (Luther’sbidding) a si ko. Germans pawl nih , Jews pawl
khaconcentration camps hna ah salrian an rak ttuantermi hna zong hi Luther cawnpiaknak ( Luther’s teaching ) a si ko.



Hika ah hin, a zumh cu chim lo a theihhmanh theih ngam ding a si lomi, hibantuk in Khrihfabu tuanbia amui achiattertu, Replacement Theologians pawl hna hi a ngaingai ti ah cun, an mah le an chan chung cio ah cun cawnnak le thiamnak lei ah, keimah aa ti vemi thiamsang lawngte dahkaw an rak si ko cu. Cu ca-ah Bible ca a cawng pet, Bible sianginn a kai pet tiin, a kaimi lawng nih Pathian bia chim ding le relding timi
ruahnak hna hi cu, Bawi Zisuh chan lio, Pharisee pawl nih lungpuam ngai in an rak hman tuk cangmi tahfung, a ttet tukcangmi Pharisaism dahkaw a si.

A ngaingai ti ah cun , Amah Bawi Zisuh hrimhrim zong nih,  kha chan lio i, Bible lei ah, cawnnak sangpipi a ngeimi le, Biblical scholar a  simi Pharisee pawl kha Amah a zultu sidingah a thim hna lo. A thim hna lo lawng hmanh si lo in, an cungah criticize hmanh a tuah lehlam hna (Luke.11:37-53 chung bia kha tthate in relhmanh ). A thimmi hnatu cu, vawleimit nih zeihmanh ah an rak rel lomi hna, caa tthittha hmanh a cawng
bal lomi ,minih misualtuk le mihrawkhrawl tuk ah an hmuhmi, an nih sawh an rak zawmhteih ngaimi hna tu kha Bawi Zisuh nih a thim ko hna. Zeiruangah? “Ahohmanh nih mitsur hang rawnnak saphaw thawl a hlunmi chungah mitsur hang thar kha an rawn bal lo: Mitsur hang thar cu saphaw thawl a tharmi chungah rawn awk a si ( matt.5:37-38 )” tiah cawnnak le phung le lam aa bochanmi
hna sinah, Amah Bawi Zisuh nih a rak porhmi “ Khamhnak Thawngttha” cu rawn awk atthat lo zia a kan chimh. Cu ca-ah, Bawi Zisuh nih
John.16:13ah cun,“Thiangthlarau kha a rat tikah cun, Amah nih Biatak kha an cawn piak hna lai.”tiah , Thiangthlarau ( Saya pa) nih a ti ko i, Biblical Scholar pawl ( Pharisee ) nih an cawn piak hna lai a ti lo . Cu ca-ah, Bible a cawngmi lawng nih Pathianbia chimding le relding timi ideology hi cu Amah Bawi Zisuh hmanh nih a rak hlawt cangmi a si ti kha, hi ka ah hin fiangte in kan hmuh khawh.



..........Asikunahcun, nihin ah , mizeibantuk minung nih dah Pathianbia cu an chim lai i an phuan ne lai. Zisuh Khrih cu a nung
koti kha Thiangtlarau nih tehte a pekmi, Thlarau tehte a ngei cangmi hna lawng nih an chim ding a si ko. Bawi zisuh nih cun tehte va khang uh a kan ti lo i, a timi cu, ka tehte nan si lai (Acts.1:8) titu a si. Asiahcun, Amah Bawi Zisuh tehte sinak dingah cun ahonihdah zeitindah a tuah lai. Amah Bawi Zisuh nih a tuah lai. Zeitindah a tuah lai. Thiang Thlarau nan cung i a tlun tikah cun, a timi tehte kha a si (
Acts.1:8 ). Cu tehte kan ngeih tik lawnglawng ah, cu kan ngeihmi tehte kha chim ding a si. Lamkaltu ca-uk (Acts) hi thlacambu tein ttha tein van
reltthan hmanh.Thlarau tehte angeimi hna i an cawlcanghnak lawngte kha, record an rak tuahmi ca-uk a si kha. Biblical philosophy a si lo. Man-made theology a si lo. Man-made theology kan cawn ruangah le kan chim ruangah khrihfa attuhtamtuk kan chuak. Hi kong he pehtlai in Bawi Zizuh nih cun,“ Annih nih minung serchommi nawlbia ( phung le phai or cawnnak )kha Pathian nawlbia taktak bantuk in mi an cawnpiak hna ca-ah an ka biak hi an ca-ah zeihmanh a tthahnem lo ( Mark.7:7 )” tiin a kan cawnpiak. Cu ca-ah, Khrihfa attuh a simipa i cawnpiaknak nih cun, Khrihfa attuh lawnglawng kha a hrin ko lai. Cu cu, vawlei phung a si. Arpi nih vokfate hrinpiak dingah i ruah chan awk a zeihmanh a um lo. Kan Bible nih cun,“ Thingkung cu a tlai in ( zeibantuk thingkung a si kha ) hngalh khawh a si. “(matt-12; 33) tiah a kan chimh. Cu ca-ah, Replacement theology cawnpiaknak nih a hrinmi cu Jews miphun huatnak dah ti lo ah cun, a dang zeihmant a chuahpimi a um lo..John1-3:15ah cun, “A unau a huami paoh cu milainawng nan si” ti a si ko i, a zei bible lei cholars pawl hrilhfiah hmanh hau lo in, the teaching of replacement theology cu a dik lomi cawnpiaknak a si ti cu mizeipaoh nih hngalh khawh a siko.


           
Cun, pluralismtibantuk le “universal salvation” tibantuk, Khrih Thlarau a si lomi American thlarau cawnpiaknak (Hi ruahnak hna hi, zabu 19
lio ah , Germanyram in a rak i thawkmi Protestant Liberalism nih a hrinmi ruahnak ttengnge a si deu ), Bawi Zizuh nih a chim bantuk in “minung
serchommi cawnpiaknak” a tamtuk ruangah ; cun , hi bantuk cawnpiaknak dik lo ruangah, kannih laimi zong American mipi hna bantuk in Khrih ah mitlau kan si cuahmah vete ko lai hih..Cu ca-ah ,thihnak in a thottanmipa Amah Bawi Zisuh nih pekmi, a zeibantuk tehte hmant ngeih ttung lo i, Pathian nih hi ti hin a ti, hi ti hin a tuah tiah Bible sianginn hna le Biblical training te hna i kan rak cawnchom ning piin , vawlei lei training va kai bantuk in,meihttu (copy ) kan tuah i kan chim, kan i cawnpiakmi a si ah cun, cu bantuk minung cu, mizeibantuk minung kan si zongah, Pathian hmai ah cun, milihchim ( false witness ) kan si ko lai . Cu ti kan ti tikah cawnpiaknak kan doh a si lo. Cawn piaknak hi a herh tuk hme teh. A bik in Bible cawn piaknak cu kan herh tuk. Amah Bawi Zisuh hrimhrim zong nih a zultu hna kha kumpi kumthum chung a cawnpiak ve ko hna cu teh. Asinain, Amah Bawi Zisuh kha vailam ah an thah taktak tikah cun, kha a zultu kan timi hna hmanh nih khan, arva bang lodiam an zamtak dih ko cu teh. Asinatein, Thiangtlarau an cung i a tlun tiktu ah cun, “Biaceihtu hna nih Peter le Johan cu an raltthatning kha an hmuh i fimthiamnak ( cawnnak) a ngei lomi, misawhsawh an si ko ti kha an hngalh tikah an khuarauh a har”(Acts.4:13) tiin Bible nih a kan chimh. Cu ca-ah, Thiangthlarau nih a pekmi, Thlarau tehte a ngeimi hna i cawnpiaknak tu kha kan
herh. Bible chung zongah Genesis in Biathlam tiang kan zoh ah cun, Pathian biathli a phuangtu hna le a chimreltu hna hi, Pathian nih a pekmi Thlarau tehte a ngei cangmi hna minung hna lawng pei an si ko cu. Lamkaltu ca-uk 2:42 nak zongah “Lamkaltu hna cawnpiaknak ngaih awkah khan a tu le a tu an i pum” timi kha kan hmuh. Hika i Lamkaltu hna cawnpiaknak a ti tikah hin, midang cawnpiaknak a si ruam lo: Pharisee mihna cawnpiaknak, Bible a lu le a taw a let khomi Bible thiamsang hna cawnpiaknak a ti lo. Cun, hi Lamkaltu hna hi, Lamkaltu ca-uk 2:1-13 chung i kan hmuhmi Thlarau tehte a ngei cangmi Lamkaltu hna kha an si i, hi Thlarau tehte a ngei cangmi Lamkaltu hna cawnpiaknak lawnglawng kha a ti duhnak a si ko. Hi Lamkaltu hna hi bible sianginn va kai cu chim lo, kan chim cang bantuk in caa thiammi an si lo. Bible knowledge tampi a ngeimi zong an si lo. Hi chan lio ah hin a tu bantuk in bibleca zong a um rih fawn lo.Peter lebang cu a ca kuat a tialmi hna hmanh hi midang (Mark) nih an tialpiak chommi sidawh a si, ti a si khah. Sihmanhselaw, caa thiamlopa Peter i cawnpiaknak hmanh kha nihin ni tiang vawleicung bible scholars pawl nih an cawn cuahmah ko rih. Zeiruangah? Zisuh Khrih zumhnak in a hmuhmi Thlarau tehte a ngeimi a si ca-ah a si ko.


Cu ca-ah cawnpiaknak hmanlo ( fault teaching or misleading ) a rak chuahnak hrampi kan zoh tikah bible cawnnak a ngei lomi hna nih, Pathianbia an chim le an rel ruangah si lo in bible a cawng i cu an cawnmi (Thlarau tehte ngeih lo in ) cawnpiaknak ruangah a rak chuakmi thiltu an rak si deuh.


A ngaingai ti ah cun, minung kan sualnak tu nih Bawi Zisuh kha vailam ah a thah a si i, Amah Bawi Zisuh zong nih “Ka nunnak cu ahohmanh nih an ka chuh a si lo, keimah lungtho tein pek ka sianmi a si ko.Peknak nawl kha ka ngei i lak tthannak nawl zong ka ngei . Cucu ka Pa nih tuah seh ti a ka duhmi cu a si”( John.10:18 ) tiah Bawi Zisuh nih Amah a thihnak hi, Israel ( Jews) pawl nih an thah ruangah a thih kha si lo in,  Pathian khua khannak le Pathian duhnak tu a rak si zia Bible nih fiang tuk in a  kan chimh lehlam.


Cun, Israelmi hna khamh le khamh lo nak kongah a dang  ruahnak a um rihmi pakhat cu “Dispensationalism” timi cawnpiaknak  hi a si. Hi cawnpiaknak hi ,1820s kum, Ireland ram i Dublinkhua ah,John Nelson Darby, Anthony Norris Groves, John Bellet, Edword Cronin le Francis Hutchinson te hna nih an rak thawk hmasami cawnpiaknak a si i, hi cawnpiaknak hi England ram Plymouth khua zongah, 1831 kum ah Brethren Khrihfabu nih an rak thawk ve. Brethren Khrihfabu nih Plymouth khua ah an rak thawkmibu a si ca-ah an Khrihfabu min zong kha, Plymouth Brethrentiin min an rak bunh.


1864-65 kum ah, J.N.Darby (1800-1882)cu U.S Khrihfabu hna sin ah a va tlawng hna. Mahhi hi, Darby nih U.S Khrihfabu hna sin ah a vuihnihnak a va tlawn hna a si i, cu hlan zongah continental Europe, New Zealand, le Canada ram te hna zongah a va tlawng hna i, Brethren Khrihfabu i an cawlcanghnak kha a chimhhna. Cu ti cun Darby nih U.S Khrihfabu hna sin i a va tlawn zongah cun, Walnut Street Presbyterian  Church i Pastor a tuan liomi Rev. Dr. James Brooks (1830-1898) he i tonnak an ngei i, cu hnu ah, Dispensationalism cawnpiaknak zong kha cu ni thawk cun U.S ram chungah a hmasabik an rak i thawknak a si tiah an ti.

Cun, 1883 kum ah, The group of Christian bible scholar pawl a voikhatnak i tonnak cu Niagara Fall pawng i Niagara-on-the-Lake, Ontario ah an rak ngei. Cu 1883 kum thawk in 1897 kum tiang kumfatin Bible Conference cu an rak ngei hna i, cu kum lio i Bible Conference a kai kho mi Dispensationalist bible scholars min thang pawl hna cu, R.A.Torrey (1856-1928) J.M.Gray (1851-1925) W.E. Blackstone , William J. Erdman (1843-1921), Jame H.Brooks (1830-1898), A.J. Gordon (1836-1895), A.C.Dixon (1854-1925), C.I.Scofield (1843-1921) le J.Huson Taylor
(1832-1905) hna hi an si i, hi a voikhatnak Niagara Bible Conference (Believers’ Meeting for Bible Study ti zong in theihmi) ah hin, Khrihfa zumhnak phunghram (The Principles of Chistian Fundamentalism) zong kha an rak suai i, a tlangpi in cun 14 point a um: cu chungah point 14 nak ah cun, “ The Lord Jesus will come in person to introduce the millennial age, when Israel shall be restore to their land,.” tiah Israelmi hna cu a hlan an sining bantuk in an ram ah an um tthan tikah, Bawi Zisuh cu, kum thongram pennak dirh dingah a ra te lai timi zumhnakhrampi ( creed) kha an rak telhchih
.


Cu ca-ah, Dispensationalism nih cun Replacement theology bantuk in Pathian nih Israelmi hna cu Bawi Zisuh kha an thah ca-ah a hlawt cang
  hna timi ruahnak kha a pom lo. Cun, minung khamhnak zong ah hin Amah Pathian dawtnak kha zumhnak in hmuhmi si ko hmanhselaw, Bible nih aa timh taktak mi cu,  minung khamhnak, nak in Amah Pathian lianngannak le sunparnak ca tu ah khin a  si deuh tiah, Dispensationalist pawl nih cun an zumh. Cun, a tu hi, zumhnak caan cu a si i, zumtu ( the Church) hna cu hi vawlei in van ah cawi kan si te  lai . Cu cu, rapture ti a si i cu Rapture a phak hnu ah kumsarih harnak (the  seven-years of Tribulation) a tlung te lai : hi kumsarih harnak nih aa  timhmi cu, (1) Israelmi nih ingaihchihnak an ngeih i,Messiah a simi khamhtu Bawi Khrih he i remtthannak an ngeihnak hnga ca-ah. (2) Gentilemi nih Amah Pathian an zumh lo ruangah le Jews (Israel) miphun kha an rak serhset hna ruangah, an cungah Pathian biaceihnak a tlin nakhnga ding ca-ah, hi kumsarih harnak , a chuah lainak zong hi a si tiah, Dispensationalist pawl nih cun an zumh. Cun, Tribulation a dih tikah Khrih cu hi vawleiah a ra tthan lai i kumthongram pennak kha a dirh lai: Cu thawk cun, ami Israel miphun kha, hi vawlei cung ram vialte lakah, cungnung bikah a chiahte hna lai . Cun, Bawi Khrih cu, Jerusalem ( Zion ) i a siangpahrang tthutden cungah khin a tthu lai i, hi vawlei hi a uk te lai , timi zumhnak hi Dispensationalist pawl nih an i cawnpiakmi le an zumhnak (creed) cu a siko.


Unau, asikunah cun, nangmah nihteh Israelmi hna hi Bawi Zisuh an zumh lo zongah khamh an si ko lai na ti ve ko lai maw? Asiloah zeitindah na ruah ve?


Atulio vawlei cung kan mifim hna nih cun, all aths, all roads, and all faiths lead to God. All religions are equal; timi hian uar ngai i, hi bantuk a chim khomi hna le a ruat khomi hna zong kha Pathian a thei deuhmi le mifim deuh ah hmuh piak an si. Hi cawnpiaknak lebang nih cun, Israelmi hna cu van ah, Bawi Zisuh nih a kaitermi hna si lo in ; pluralist pawl nih anmah nawl in , automatically in an kaiter vial ko hna cu teh. A ngaingai ti ah cun ,hi cawn piaknak hi, kan theih cio bantuk in Religious pluralism le Inclusivism timi an si i, zabu pakulnak, kumlaifang hrawng khin duhsahtein minih van theih ngaimi doctrine an si.Ataktak ah cun hi Ismpawl hi a hrampi cu humanism lawngte an si ko.Kawl nih cun, lu a dih kah wadah an timi khi a
si.


Pluralism cawnpiaknak hi John Hick (1922-) an timi pa i cawnpiaknak le tthit hruainak in, duhsahtein Khrihfabu chungah, minih van theih ngaimi cawnpiaknak a si i, Inclusivism cawnpiaknak hi cu, kumzabu hleiruk lio i, reformer pakhat a simi Zwingli cawnpiaknak ah a hram aa bunhmi a si. Kha Zwingli ruahnak le cawnpiaknak kha, Karl Rahner ( 1904-1984 ) nih a van pehzulhmi a si tiah an ti.


Pluralist a simi, John Hick nih The Myth of God  Incarnate timi a ca- uk ah cun, Zisuh cu taksa in aa cangmi Pathian taktak a silo. Pathian a umti kha ( Amah Zisuh hmangin ) Zisuh nih a chim mi a si tiah a ti. (Jesus was not literally God in the flesh ( incarnate ) but, was metaphorically speaking, the presence of God) . Cu ca-ah hi pa nih hin, Bawi Zisuh cu Pathian fapa a si timi kha, a zumlo tinak a si ko lo maw . Cun, the duality of Christ timi Zisuh cu Pathian tling zong a si, minung tling zong a si timi le Trinity (God is simultaneously one in three) timi zumnak hna zong hi, John Hick nih cun, pialsual (the faulty Christian paradoxes)ah a hmuh. Cu ca-ah, hi bantuk ruahnak a ngeimi pa i cawpiaknak a simi pluralism nih aa timhmi “ All major religions are equally valid and lead to God and salvation “ a timi hna le, cun, “With Religious Pluralism, all the  major religions such as Christianity, Judaism, Hinduism, Buddhism, and Islam are equal” tiah a chimmi hna hi cu, Bawi Zisuh cawnpiaknak a si mi “Kei cu innka ka si. Keimah in a lutmi paoh cu khamh an si lai (John.10:9)a timi “Amah Bawi Zisuh in a lutmi lawng” a timi cawnpiaknak he cun nichuah le nitlak bantuk in a rak i hlat-tuk ko lo maw...


Cu bantuk thiamthiam in, a dang cawnpiaknak a um rihmi cu Inclusivismtimi doctrine a si i, Karl Rahner thawngin minih van theih ngaimi cawnpiaknak a si ve. Inclusivist pawl nih cun, “I’m a Chriastian and I think Christianity is the most correct religions, but I also think there is saving truth in other religions like Islam and Hinduism. People of other faith can be saved by Jesus If they do not explicitly believe in Him”tiah a dang biaknak a zummi hna zong kha, Bawi Zisuh an zumh lo zongah (zumh hau lo-in), Bawi Zisuh nih cun a khamh ko hna lai tiah a kan cawnpiak i,
kha zumlotu hna kha, amah Karl Rahner nih cun“anonymous Christian” tiah a auh hna. A tawinak in kan chim ah cun,pluralist an si zongah inclusivist pawl an si zongah Pathian dawtnak Grace a simi Bawi Zisuh in khamh kan si timi nak in,tuahsernak le pumpak zuamnak (moral virtue or workaholism) zong in vanram kai khawh a si ko timi minung ruahnak kha a kan chimh duhmi cu a si ko. Cu ca-ah,kan theih cio bantuk in, hi cawnpiaknak le ruahnak hna hi cu, pluralist pawl nih a kan chimh ruangah kan theihmi si lo-in Bawi Zisuh chan hlan piin Pharisees pawl nih an rak zulh cangmi, Paul nih cun thihnak a kan kalpitu(2corin.3:6)a ti i, Galati a ca kuat,3:1 ah cun, khi bantuk in minung tuahsernak aa bochanmi Galatimi hna kha, “Mihrut hna!”a ti hna i, cu bantuk mihrut hna tiin auhmi,minung hnanih an rak zulhmi biaknak phunglam (pharisaism)kha, pluralist pawl nih a van tharchuah tthanmi a si kan ti ah cun kan palh lem lai lo dah.


Cun, pluralist le inclusivist pawl nih cun,“ Keimah in dah tilo ah cun ahohmanh Pa sin an phan kho lai lo (John.14:6)” timi Bawi  Zisuh bia a zummi hna kha , cangai bantuk in patkhat lawng a kalmi, ruahnak abitukmi le mitlamtling lo deuh ah hmuhpiak kan si. Cupinah, hibantuk ruahnak
  le zumhnak hna hi cu, minung kan tthan chonknak ca-ah dawnkhantu hmanh an si lehlam ti a si.Cu ti cun Khrihfa kan si an i ti ko na in Khrih a ralchanhtu (anti-Christ)lehlam ah an caang.


           
A ngaingai ti ah cun, pluralist le inclusivist pawl nih an chim bantuk in, Khrihfa timi cu,middle way in a kalmi : Lamkaupi a zulmi si lo-in, one way
in a kalmi, cangai bantuk in pat khat lawng in a kalmi, lambi a zulmi kan rak si taktak. Hi kongah hin, Bawi Zisuh nih cun,“Sinum pakhat cu bawi pahnih sal a si kho lo; pakhat kha a huat lai i, pakhat kha a dawt lai;(Luke.16:13)”a ti ko i, Biathlam.3:15-16chung zongah ”Na tuahmi kha ka hngalh ko;a kih zong na kik lo; a lum zong na lum lo.A kih zong kik lawlaw, a lum zong lum lawlaw ka duh. A lum menmen na si i a lum zong na lum lawlaw lo i, a kih zong na kih lawlaw fawn lo ca-ah, ka kaa chung in kan chak lai” tiah phaa tta pai, ngaa tta pai Khrihfa (burbuluk Khrihfa) si kha a kan duh
piakmi a si lo. Bawipa nih a kan duh piakmi cu, nga kan si ah nga lawlaw; dangte kan si ah dangte lawlaw. Maheh kan si ah maheh lawlaw; tuu kan si ah tuu lawlaw.Cutisiloin, dangte bantuk nga bantuk, maheh bantuk tuu bantuk, Khrifa bantuk fa lo bantuk kan si ah cun, Bawi Zisuh nih cun ka kaa in kan chak hna lai a kan ti ko. Khi bantuk burbuluk khrihfa pawl kha, kawl nih cun, “hnaphet chun ”,timi biafang khi an hman.Titsaa ngei lomi, mahchung chuak ral tinak a si ko.Bawi Zisuh a rawimi Judas Iscariot bantuk khi hnaphet chun ti a si ko.. Bawi Zisuh zong nih,“Keimah a ka ttanh lomi cu a ka dohtu an si ( Luke.11:23) a ti ve bak..Cu ca-ah, Khrihfa zumhnak ah cun, lam tampi a um lo.Lamdang zong a um lo. Lam pakhatte lawng a um. Asinain, cu lam cu middle way (the way of Gautama) in a si lo.Pluralist le inclusivist pawl nih a kan cawnpiakmi all paths, all roads and, all faiths lead to God timi lam zong in a si lo. Relcawk lo theology kan cawn ruangah, kan rel khawh tuk ruang zongah a si lo.Pharisees mi hna nih chan khat hnu chan khat an rak i cawnpiakmi phunghram zulhnak lam ( Pharisaism )zong in a si lo. Cu lam cu Amah Bawi Zisuh kha a si ko.The Way Is A Person.The Way Is Jesus Himself a si ko.


           
Cu ca-ah cun pei Bawi Zisuh nih Nikademu kha “hrin tthan nan si hrimhrim awk a si “a ti nak zong cu a si cu.Pathian nih Amah a pennak chungah mizeipaoh kha an duh paoh in luhnak nawl a pe hna lo; burbuluk khrihfa pawl kha a letkhanhna lo; An nu le an pa nih Pathian rammi (citizen) an si raungah an fa le hna kha vawlei phung bantuk in, automatically in citizen an si kho lo.Cun, mifim kan si ruangah,miirum kan si ruangah,Bible lei ah thiamsang kan si ruangah,thla kan cam khawh tuk ruangah,Pathian rammisinak (citizenship)kan ngei kho lai lo.Cheuhra cheukhat hna hmante in kan pek khawh ruangah, kan din kan fel ruangah, tii in tipilnak hna kan in ruangah,ram le miphun kan dawt khawh hna ruangah, nun kan sian ruangah le miharsa, misifak hna kan bawmh khawh hna ruangah Pathian citizen kan si kho lai lo.Pathian pennak chungah kan lut kho lai lo. Pumpak cio nih
Thiang Thlarau in hrin tthannak kan co hnu lawnglawngah Pathian pennak chungah kan lut kho lai.Thiang Tlarau in hrin tthannak lo cun, ahohmanh hi, a zeitihmanh in, a zeibantuk lam hmanh in ,Pathian pennak chungah luh khawhnak lam a um lo. Zeiruangah?



           
A ruang cu, minung cu misual kan si ca-ah a si ko. Hika ah hin van telhta ka duhmi cu, Buddhism le religious pluralism cawnpiaknak hi aa khahnak a tampi; asinain, Buddhism cawnpiaknak le Khrihfa cawnpiaknak tu cu,ni chuah le nitlak bantuk an si. Aa hlat tuk.Buddhism nih cun minung nih thlarau kan ngei lo an ti.Zungzal timi tta warah hi a um lo ti a si ko.Zeizong vialte hi a hmun kho lo mi tin kha yah lawngte an si a ti.Bible nih Pathian cu Thlarau a si a timi zong kha a um lo ti a si ko. Hi vawlei le van a sertu Pathian timi hi a umlo ti a si ko i, cu a umlomi Pathian a zumhtu hna khakawl palih ah cun,deihtthih ( wrong view ) timi biafang khi a hman.Cu ca-ah Buddhism nih cun, free from the circle of lifechungin luatnak an hmuh khawhnak hnga ding ca-ah minung pumpak tthatnak tuah ( self-effort ) kha an i zuam. Cu cu Buddhism i amuru (essence ) a si ko.Mahkha kha,pluralist le inclusivist pawl nih Buddhist pawl zong moral virtue an ngeih ve ko ca-ah van an kai ve ko lai tiah Bible cawnpiakning a si lomi, minung ruahnak sawhsawh in a cuakmi psychological view in an van chimmi cu a si. Cun,pluralist le inclusivist pawl nih cun,minungah hin, i chuahpi chihmi sualnak ( hereditary sin ) kan ngei timi Bible cawnpiaknak zong kha an pom duh lo.A ruang; minung cu tthatnak tuah kan duh ah cun kan tuah khawh ko: kan ttha kho ko. Tthatnak tuah le tuahlo cu kanmah minung cungah aa hngatmi ( amutimi )a si ko. Adam kha sual va puh len zong a haulo an ti. Hi ruahnak hi,Pelagianism cawnpiaknak kha copy an van tuah tthanmi a si deuh. A ngaingai ti ah cun Pelagianism timi zong cu Humannism dah kaw a si ko cuh. Buanbok le mangtat,aa khatmi thiamthiam.Cu caah Bawi Zisuh lawnglawng in khamh kan si timi Khrihfa zumhnak amuru a simipi kha, zeirel lo bakin an hlawnh i ,minung tuahsernak le tthahnak tu kha Bawi Zisuh nak in aa bochan deuhmi an si ca-ah, an kaa in cun, Khrihfa kan si an i ti len ko zongah, Khrihfa an si hlei lo: burbuluk khrihfa, hnaphet chun khrihfa , cultist an si ko..


           
A ngaingai ti ah cun, pluralist le inclusivist pawl nih cun, Bawi zisuh nih a chimmi“Thaksa nih a hrinmi cu thaksa a si : Thlarau nih a hrinmi cu thlarau a si (john.3:6 )”a timi kha an rak pemh lo ruangah hi bantuk in the false teaching hna a chuahnak zong hi a si ko cu..Khrihfa zumhnak ah cun, tthatnak tuahmi paoh kha thilttha an si a ti ballo.Pathian nih cun,minung nih thilttha kan tuahmi le tuahlo mi kha a zoh lo: a zohmi cu kan lungput kha a zoh (1 Samuel.16:7 ). Zeibantuk thinlung put in dah kan tuah kan tuan. Mahkha kha a zoh.Vailam cung i an thahmi Bawi Zisuh kha zoh in or
Bawi Zisuh dawtnak lungput in kan tuanmi le kan tuahmi an si maw si lo timi minung kan lungput tu kha a kan zoh. Bawi Zisuh dawtnak in kan tuahmi le kan tuanmi an si lo paoh ah cun, zeibantuk hmanh in thilttha an si ko zongah,kha kan tuahsernak vialte kha kan Bible nih cun taksa an si a ti ko i, Pathian mithmuh ah cun, pakpalawng an si ko; Khi bantuk minung hna zong kha kan Bible nih cun “ Minung kha a bochan i minung kha a hngat chanmi ah aa ser i, Bawipa kha a mertakmi cu,a cungah chiat tlung ko seh ( Jer.17;5 )” tiah chiat hmanh a serh lehlam hna. Cu caah Bawi Zisuh dawtnak in kan tuahmi le kan ttuan mi lawnglawng kha Pathian nih,” Thlarau nih a hrinmi” thlarau theitlai an si a ti i thilttha le thil thiangah a hmuh i a cohlan(Galatians 5:22-23 )..Cu cu a si :cu ti si lo in Bawi zisuh zumhnak tello in , minung nih thilttha tiah kan ruah i kan tuahmi tthatnak vialte zong kha ( minung mithmuh ah cun zeibantuk thilttha an va si ko zongah ) Pathian mithmuh ah cun,“ Kan dihlak in misual kan si,kan thil tuahmi tthabik kan timi hna hmanh hi puanchia fihnung an si (Isaiah.64:6 )” tiah misual nih a tuahmi cu zeitindah thil ttha an si khawh lai an kan ti ko i, cu ti cun,, Bible zong nih pianglak in a chim ko na rawraw in,”minung nih tthanak tuah kan duh ah cun kan tuah khawh ko” kan ti ko rih a si ah cun, zeitindah cu bantuk minung cu, Bawi Zisuh a zummi an si kan ti khawh hna lai ? Pathian a dohmi le Pathian zei arellomi an si kan ti ko hna lo ah cun………,.



           
Cu ca-ah, Pluralist le inclusivist pawl nih a kan cawnpiak bantuk in,lamdang in van kai khawh hna a si ko ah cun, Bawi Zisuh nih “Hrin tthan
nan si hrimhrim awk a si”timi bia hna hi Nikademu sinah chim a herhti hnga maw. Chim hnawh chan zong a phu hnga maw.A chim zong chim a hau hnga maw. Lamdang in van kai khawh hna a si ko tham ah cun, Bawi Zisuh cu hi vawlei ah rat riangmang i misual kan ca-ah thih piak hna kan herhne hnga maw. Lamdang in van kai khawh hna a si ko tham ah cun,Bawi Zisuh nih a Zultu hna kha, “ Khuazakip ah va kal u law miphun vialte kha ka zultu ah va ser hna u ( Matt.28:19).”timi rolingbia hna cahtak an hau hnga maw. Cubantukin, a herh lomi le,a phu lomi lawngte an si ko tham ah cun, “hrin tthan nan si hrimhrim awk a si timi te hna le “keimah in dah tilo ah cun ahohmanh pa sin an phankho lai lo” tiah Bawi Zisuh nih a chim kan timi bia vialte hna zongcu lihbia lawngte pei an si ko lai i, Amah Bawi Zisuh zong kha Milihchimtu ah cun pei kan canter ko lai cu. Cu ti a si ko ah cun, Peter le adang Bawi Zisuh a zultu hna siseh, Paul le Timothy in nihin ni zumtu ttha hna tiang nih Khamhnak Thawngttha an rak aupi mi hna le an aupi cuahmahmi vialte hna hi pakpalawng lawngte pei a si kone lai cu. Cu ti a si ko ah cun, Khrih ah, hi kanpu kan pa le vialte, kan u ka nau le vialte hna nih vawlei cung khua zakip ah le miphunkip hna sin ah, Pathian Thawngttha an chim ruangah le an aupi ruangah an rak pekmi an caan vialte, an thisen vialte,a nunnak vialte an chaw an vaa vialte, an zeizong vialte hna zong hi zeihmanh lo lawngte, pakpalawngte pei an si kone lai hi: Cu ti a si ko ah cun, vawleicung biaknak vialte lak ah hin, Khrihfa tluk in a suungmi cu kan um ti hnga maw: a poi ko ee mifim kan timi hna cawn piaknak hi cu……


           
Asiahcun, kan chim cang bantuk in, Nikademu cu Bible cawnpiaktu saya pakhat a si ve lo maw. Bible thiamsang pakhat,Bible scholar pakhat a si ve lo maw.Nawlbia zong nifatin tlingte in a zulmi le a zul lengmangmi, miding mifel zong a si ko lo maw (minung mithmuh ah cun..) Cun, Pathian thimmi miphun zong a si ve lo maw. Cubantuk in,Abraham Pathian a zummi, Bawi Zisuh nih ka Pa tiah a auh lengmangmi YHWH Pathian a zummi le,soiser awk zeihmanh a ngei lomi a si ko zongah, “ Hrin tthan nan si hrimhrim awk a si ” a rak ti ko ah cun, YHWH Pathian a zumlomi, adang pathian a zummi le all paths, all roads and all faiths lead to God timi Bawi Zisuh zumh hau lo-in pumpak tthatnak le tuahsernak in Pathian sin phak khawh a
si ve ko timi pluralism cawnpiaknak a zummi hna ca lebang ah cun, a zei cu dah chim awk a umti lai ii. Dead End a si ko cu teh.A pit ko cu teh.

        
Cu ca-ah,Israel miphun an si zongah,Gentiles mi kan si zongah, Pathian thimmi miphun an si zongah silo zongah, Bawi Zisuh kan zumh lo ah cun, asiloah Bawi Zisuh kha kan hlawt ah cun Amah Bawi Zisuh a thlahtu Pa, Pathian kha kan hlawt a si ko (Luke 10:16) i,cu caah Amah Bawi Zisuh nih Israel mipi hna sinah“Keimah cu hibantuk Mi ka si timi kha nan ka zumh lo ah cun nan sualnak chungah nan thi ko lai( John.8:24 )”a rak ti hna bantuk in,kan nih zong Bawi Zisuh kan zumh lo ah cun ( Kan hlawt ah cun) a hohmanh kan luat ve hlei lai lo..


Cu ca-ah kan chimmi, bia kaa khatte hmanh hi, kan thlarau  ca-ah thihnak le nunnak an si i a biapi tuk. Bible nih cun hi ti hin a kan  chimh,” Hihi kan chim hna:Nan kaa in a chuakmi bia, ruat setsai loin nan chimmi bia vialte (kawl Bible le NKJV ah cun,” a cuu meh taw sa kaa” tiin a  hman) kha, zeicadah kha ti khan ka rak chim,tiah Biaceih Ni ah cun nan ti a  haute lai. Zeicatiah nanmah bia lila in nan luatnak a si lai i,nanmah bia lila  in sualphawt nan site lai ( Matt.12:36-37)”.

Ttatnak a um ah cun Pathian sunparnak ca ah si ko seh.

Nandar pa
240-482-8792
Frederick, MD

---